Η Επανάσταση του 1821 στις συλλογές των ΑΣΚΙ
Θανάσης Γάλλος, δρ. Ιστορίας ΕΚΠΑ, επιστημονικός συνεργάτης ΑΣΚΙ
Όταν κανείς φέρνει στο νου του τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), σίγουρα το πρώτο πράγμα που του έρχεται στο μυαλό δεν είναι η Επανάσταση του 1821, και τα ερευνητικά του ιστορικά ενδιαφέροντα είναι πολύ πιο πρόσφατα και δεν φτάνουν στα βάθη του «παραμελημένου» ιστοριογραφικά ελληνικού 19ου αιώνα.
Mπορεί κάποιος να εντοπίσει αρχεία που σχετίζονται με το 1821 και τον ευρύτερο 19ο αιώνα στις συλλογές των ΑΣΚΙ, όπως το αρχείο της Οικογένειας Κριεζή, το αρχείο της Οικογένειας Λουριώτη και άλλες μικρές συλλογές, οπωσδήποτε όμως δεν εγγράφεται η περίοδος αυτή στον αρχειακό «πυρήνα» των ΑΣΚΙ. Πως όμως μέσα από ένα αρχείο που εξειδικεύεται στους κοινωνικούς και εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες της Αριστεράς και των προοδευτικών κινημάτων του 20ου αιώνα, μεταφέρεται ο απόηχος της Επανάστασης του 1821;
Είναι πρακτικά αδύνατον σε ένα εισαγωγικό κείμενο, να υπάρξει ένας αναλυτικός κατάλογος των αρχείων που βρίσκονται στα ΑΣΚΙ, και τα οποία με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο σχετίζονται με το ’21. Εδώ, ο στόχος είναι μάλλον ένας οδηγός των βασικών μας συλλογών που μπορεί να βοηθήσει τον ερευνητή για μία πιο ενδελεχή έρευνα γύρω από τη αρχειακή «σχέση» των ΑΣΚΙ με το 1821.
Αρχές του 20ου αιώνα και Μεσοπόλεμος
Ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα, πρωτοσοσιαλιστικές ομάδες στις εφημερίδες τους κάνουν αφιερώματα στην Επανάσταση του 1821, ως εναρκτήριο γεγονός των κοινωνικών αγώνων αναζητώντας τις αναλογίες με αυτή. Ενδεικτικά, αναφέρονται τα αφιερώματα του Εργάτη του Βόλου (1908) και του Εργάτη της Σμύρνης (1909). Εμφανίζονται επίσης και κάποιες πρώτες εκδόσεις γύρω από το 1821, αλλά είναι σαφές ότι είναι ακόμα πολύ λίγες.
Οι μελέτες και έρευνες γύρω από το 1821 αυξάνονται ύστερα από το 1922, και λόγω της ίδρυσης του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΕΚΕ/ΚΚΕ). Είναι χαρακτηριστικά τα αφιερώματα στον Ριζοσπάστη τα οποία περιλαμβάνουν πίνακες ζωγραφικής, ιστορικές και πολιτικές αναλύσεις, ποιήματα του Βάρναλη, διηγήματα του Ένγκελς για την Επανάσταση κ.α. Την ίδια ώρα έχει ξεκινήσει η ιστοριογραφική συζήτηση στο εσωτερικό της κομμουνιστικής Αριστεράς με άξονα το πολυσήμαντο για την εποχή έργο του Γιάννη Κορδάτου και στη συνέχεια του Γιάννη Ζεύγου.
Περιοδικά όπως η Κομμουνιστική Επιθεώρηση και οι Νέοι Πρωτοπόροι φιλοξενούν συχνά άρθρα γνωστών προσωπικοτήτων της εποχής όπως του Αλέξανδρου Πάλλη ή νέων τότε διανοούμενων όπως του Αλέξη Μινωτή για το 1821. Ακόμα και κατά τη διάρκεια της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου, η Ελληνική Επανάσταση θα χρησιμοποιηθεί από διάφορες πολιτικές ομάδες, όχι μόνο της Αριστεράς. Στις συλλογές των ΑΣΚΙ περιλαμβάνονται μεμονωμένα αλλά σπάνια τεκμήρια για την χρήση του 1821 από άλλες πολιτικές δυνάμεις. Για παράδειγμα στο αρχείο του Μιχάλη Κύρκου υπάρχουν τεκμήρια της παράνομης οργάνωσης «Φιλική Εταιρεία» (της οποίας και ο ίδιος ήταν μέλος).
Η Οργάνωση Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ) κυκλοφορεί παράνομα το όργανο της Η Νεολαία, που περιλαμβάνει αφιερώματα για το ’21 (η εφημερίδα υπάρχει στο Ψηφιακό Αποθετήριο των ΑΣΚΙ, στη θεματική ενότητα του Παράνομου Τύπου 1936—1974). Από το 1936 και μετά, ξεκινάει μία νέα πραγματικότητα η οποία θα διαρκέσει περίπου τέσσερις δεκαετίες, με εξαίρεση την περίοδο της απελευθέρωσης. Η συζήτηση πλέον θα γίνεται στην παρανομία και αυτή η διάσταση θα προσφέρει, από το 1936 και εξής, μία διαφορετική σύνδεση ή «σχέση» με την Επανάσταση, η σημασία της οποίας θα αποκαλυφθεί τα επόμενα χρόνια.
Η δεκαετία του ‘40
Καταρχάς είναι ο πόλεμος του 1940 και οι πολλαπλές του συνέπειες στη συνέχεια, που θα αλλάξουν οριστικά την ιστορική «σύνδεση» της Αριστεράς με το 1821. Στη δεκαετία του ’40 η Αριστερά θα ενσωματώσει στη ρητορική της το έθνος στο πλαίσιο μιας ιστορικής συνέχειας, αλλά παράλληλα θα τονίσει τον συγκρουσιακό, αντιστασιακό του χαρακτήρα. Το ΕΑΜ, ο ΕΛΑΣ, η ΕΠΟΝ και άλλες αντιστασιακές οργανώσεις που συνδέονται με την Αριστερά θα πρωταγωνιστήσουν σε αυτή τη διαδικασία. Η συλλογή του παράνομου Τύπου της Κατοχής που περιλαμβάνει εκατοντάδες τίτλους, καθώς και το αρχείο του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ, που βρίσκονται στα ΑΣΚΙ και είναι ελεύθερα στην έρευνα, είναι πλούσια σε αναφορές και συνδέσεις με το 1821. Το έπος της Αλβανίας και της Αντίστασης αποτελεί τη συνέχεια του Αγώνα στην αριστερή ρητορική της εποχής. Σημαντικές προσωπικές συλλογές που βρίσκονται στα ΑΣΚΙ, όπως το αρχείο του Πέτρου Ανταίου, της Φώφης Λαζάρου, το φωτογραφικό αρχείο του Νίκου Μάργαρη, το αρχείο του Νίκου Μοιρόπουλου, η συλλογή του Χρήστου Παπουτσάκη για την τέχνη στην Αντίσταση, περιλαμβάνουν εξαιρετικά υλικά που αφορούν ιστορικά μαθήματα για το ’21 (στο αρχείο της ΕΔΑ υπάρχουν οι χειρόγραφες σημειώσεις του Γιάννη Ζεύγου από το μάθημα για το ’21 που έκανε στους συγκρατούμενους του στην Ακροναυπλία το 1942), εορτασμούς για την επέτειο της 25ης Μαρτίου (ιδίως της 25ης Μαρτίου 1944, είναι μαζικοί και σχεδόν σε όλες της εφημερίδες και της προκηρύξεις της ΕΑΜικής Αντίστασης), τρικ, αφίσες και άλλα τεκμήρια.
Η έναρξη του Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949) βρίσκει την Αριστερά να συνεχίζει τη ρητορική της σύνδεσης της Αντίστασης με το ‘21. Ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας (ΔΣΕ) και η Εθνική Αλληλεγγύη παίρνουν τη σκυτάλη. «25 Μαρτίου 1821 – Λιτόχωρο 30 Μαρτίου 1946» γράφει στο πρωτοσέλιδο της, το Μάρτιο του 1949, η εφημερίδα Αγωνίστρια, όργανο της 7ης Μεραρχίας του ΔΣΕ Θράκης, συνδέοντας το ’21 με την ημερομηνία έναρξης του Εμφυλίου.
Οι αναφορές στην Επανάσταση και οι εορτασμοί της 25ης Μαρτίου συνεχίζονται στα βουνά που ελέγχουν οι αντάρτες και ενώνονται με τους σύγχρονους αγώνες. Το περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας, όργανο του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, τον Μάρτιο του 1948, φιλοξενεί άρθρο του Α. Η. με τίτλο «Ο λαϊκός στρατός του 1821», ενώ στο τέλος του ίδιου τεύχους υπάρχει αυτοσχέδιος χάρτης με τη μάχη στα Δερβενάκια. Ο αγώνας είναι ένας και συνεχίζεται.
Η περίοδος 1950-1967
Μπαίνοντας στην δεκαετία του 1950 και μέχρι το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967 τον κυρίαρχο λόγο στις αναφορές για το 1821 θα τον έχει η Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ). Το Αρχείο της ΕΔΑ αποτελεί μία από τις σημαντικότερες συλλογές των ΑΣΚΙ. Όλες οι εκφάνσεις της ελληνικής πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής ζωής της περιόδου 1951-1967 αντανακλώνται στο εξαιρετικά οργανωμένο αυτό αρχείο. Στις εκδηλώσεις του κόμματος το 1821 έχει σταθερή παρουσία. Εκδηλώσεις για το 1821 πραγματοποιούνται από την Επιτροπή Διαφώτισης της ΕΔΑ, τη Νεολαία της ΕΔΑ, τη Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη (ΔΝΛ), από το Σύλλογο Εργαζόμενων Μαθητών Μέσης Εκπαίδευσης (ΣΕΜΜΕ), από τον Αθηναϊκό Σύλλογο Οικογενειών Πολιτικών Εξόριστων και Φυλακισμένων (ΑΣΟΠΕΦ), όλες οργανώσεις υπό την «ομπρέλα της ΕΔΑ», που συνδέουν απευθείας το ’21 και τους αγωνιστές του με τους πολιτικά διωκόμενους αγωνιστές της εποχής και με τον Κυπριακό αγώνα για απελευθέρωση και ανεξαρτησία. Τα αφιερώματα της Αυγής για την 25η Μαρτίου, της περιόδου 1953-1967, αποτελούν επίσης μία πολύτιμη πηγή της οπτικής που έχει η Αριστερά για τη σύνδεση της με την Επανάσταση. Σημαντικά περιοδικά της Αριστεράς όπως οι Δρόμοι της Ειρήνης και η Επιθεώρηση Τέχνης (της οποίας η πλήρη σειρά βρίσκεται σε ψηφιακή μορφή στο site των ΑΣΚΙ, ελεύθερη στην πρόσβαση) φιλοξένησαν εκτεταμένα αφιερώματα για το ’21, τα οποία πέρα από το περιεχόμενο, ήταν καινοτόμα και από αισθητική άποψη.
Στο φωτογραφικό αρχείο του Νίκου Μάργαρη, μίας από τις σημαντικότερες φωτογραφικές πηγές των ΑΣΚΙ, υπάρχει εξαιρετικό φωτογραφικό υλικό από τους εορτασμούς της 25ης Μαρτίου που διοργάνωναν πολιτικοί και πολιτικές εξόριστοι στον ‘Αη-Στράτη και το Τρίκερι, τη δεκαετία του ’50. Στο φωτογραφικό αρχείο των ΑΣΚΙ υπάρχει επίσης πλούσιο υλικό από τις εκδηλώσεις για την εθνική επέτειο των πολιτικών προσφύγων στην υπερορία, όπως για παράδειγμα ο εορτασμός της 25ης Μαρτίου 1953 στην Τασκένδη, που προέρχεται από το φωτογραφικό αρχείο του Μήτσου Παρτσαλίδη.
Οι πολιτικοί πρόσφυγες έχουν πλούσια εκδοτική δραστηριότητα. Οι Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις (η πλήρης σειρά των οποίων βρίσκεται στη βιβλιοθήκη των ΑΣΚΙ) που δραστηριοποιούνται στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης πολύ συχνά επιλέγουν θέματα γύρω από το ’21. Ο Κανάρης και ο Καραϊσκάκης του Δημήτρη Φωτιάδη, Το θέατρο της Φιλικής Εταιρίας του Γιώργη Ζωϊδη, είναι ενδεικτικά ορισμένα από αυτά. Οι πολιτικοί εξόριστοι και οι πολιτικοί πρόσφυγες εμφανίζονται ως συνεχιστές των αγωνιστών του ’21.
Δικτατορία και Μεταπολίτευση
Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, το 1821 γίνεται ορόσημο του αντιδικτατορικού αγώνα, της απελευθέρωσης από τα δεσμά της τυραννίας και της αποκατάστασης της δημοκρατίας. Η συλλογή αντιδικτατορικών φυλλαδίων και προκηρύξεων των ΑΣΚΙ περιλαμβάνει ένα πολύ πλούσιο υλικό δράσης οργανώσεων όπως το Πατριωτικό Μέτωπο (ΠΑΜ), το Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα (ΠΑΚ), το Επαναστατικό Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΕΚΚΕ). Περιλαμβάνει επίσης ένα πολύ σημαντικό υλικό από την κινητοποίηση αντιδικτατορικών οργανώσεων του εξωτερικού, από την Αγγλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ιταλία μέχρι τη Σουηδία, τη Νορβηγία, τις ΗΠΑ και τον Καναδά, με εμβληματικές εφημερίδες όπως η Ελεύθερη Ελλάδα (που εκδίδεται στη Ρώμη) και η Ελεύθερη Πατρίδα (που εκδίδεται στο Λονδίνο), αλλά και σημαντικό αριθμό αντιδικτατορικών αφισών με αναφορές στο 1821. Ιδίως το 1971, που σηματοδοτεί τα 150 χρόνια από την επέτειο της Επανάστασης, εντάθηκε η σύνδεση του ’21 με τον αντιδικτατορικό αγώνα.
Φτάνοντας στη Μεταπολίτευση και ολοκληρώνοντας αυτό το μικρό εισαγωγικό κείμενο, είναι σαφές ότι μετά το 1974, σταδιακά, οι αναφορές στην Επανάσταση σε μεγάλο βαθμό ατονούν κυρίως γιατί η Αριστερά σε όλες τις εκφάνσεις της είναι πλέον νόμιμη. Ωστόσο, σημαντικά περιοδικά όπως το Αντί, ο Πολίτης (ο οποίος επίσης υπάρχει ολόκληρος σε ψηφιακή μορφή στο site των ΑΣΚΙ), ο Θούριος συνεχίζουν να κάνουν εκτεταμένα αφιερώματα στο ’21, όπως και εφημερίδες όπως ο Ριζοσπάστης, η Αυγή, αλλά και έντυπα της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς όπως ο Λαϊκός Δρόμος, κυρίως στη δεκαετία του 1970. Τέλος, ανάμεσα στα πολλά ακόμα υλικά που υπάρχουν στα ΑΣΚΙ και θα μπορούσαν να αναφερθούν είναι εκείνα τα οποία προέρχονται από τα φεστιβάλ της ΚΝΕ και της Αυγής-Θούριου, με αφίσες, συζητήσεις και ημερίδες.
Συμπερασματικά, φαίνεται ότι ο απόηχος της Επανάστασης του 1821 είναι διαρκής στους κοινωνικούς και εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες της Αριστεράς στον 20ό αιώνα, κα η επίκληση σε αυτήν αποτελεί ένα σταθερό σημείο αναφοράς.
