Πολυμέρης Βόγλης, αναπληρωτής καθηγητής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Το 1821, ως επανάσταση και αγώνας για την ανεξαρτησία, εντάχθηκε εύκολα στο λόγο της Αριστεράς στα χρόνια της Κατοχής, επειδή μπορούσε να δημιουργήσει προφανείς αναλογίες με τον αγώνα κατά των κατακτητών. Κάτι τέτοιο δεν ίσχυε για τον Εμφύλιο. Το ίδιο το γεγονός του εμφυλίου πολέμου δημιουργούσε στην Αριστερά προβλήματα στη νομιμοποίησή του. Με ποιο τρόπο μπορούσε η Αριστερά να δικαιολογήσει την συμμετοχή της σε έναν εμφύλιο πόλεμο; Με ποιο τρόπο μπορούσε να πείσει την ελληνική κοινωνία ότι άξιζε να στρατευθεί στο πλευρό της στην εμφύλια διαμάχη; Η δυσκολία νομιμοποίησης του εμφυλίου πολέμου φαίνεται στην αποφυγή της χρήσης του όρου «εμφύλιος πόλεμος» και στην προτίμηση γενικών όρων όπως «δεύτερο αντάρτικο» και «ένοπλος αγώνας».
Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας και ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας (ΔΣΕ) εμφάνισαν τον Εμφύλιο ως συνέχεια της Αντίστασης. Το ΕΑΜ στη διάρκεια της Κατοχής είχε πρωταγωνιστήσει στον αγώνα για την απελευθέρωση της χώρας από τις δυνάμεις του Άξονα. Ο αγώνας αυτός είχε στεφθεί με επιτυχία καθώς οι γερμανικές κατοχικές δυνάμεις είχαν εγκαταλείψει τη χώρα, αλλά η απελευθέρωση, κατά την Αριστερά, δεν είχε επιτευχθεί. Αρχικά οι Βρετανοί είχαν επέμβει στρατιωτικά στη διάρκεια των Δεκεμβριανών. Το ΕΑΜ είχε «αντισταθεί» στην «ξενική επέμβαση» και είχε αγωνιστεί «για τη δημοκρατία, για την ανεξαρτησία της χώρας και για την προκοπή του λαού», όπως διακήρυττε τον Δεκέμβριο του 1944. Η έκρηξη του εμφυλίου πολέμου και η ενεργή παρέμβαση των Ηνωμένων Πολιτειών στο πλευρό της ελληνικής κυβέρνησης, δημιούργησε ένα νέο πλέγμα εξαρτήσεων. Στις αναλύσεις της Αριστεράς της εποχής, η Ελλάδα στο δεύτερο μισό της δεκαετίας δεν ήταν μια ανεξάρτητη χώρα. Η αμερικανική επέμβαση και παρουσία στην Ελλάδα ισοδυναμούσε με μια «δεύτερη κατοχή» και ο ΔΣΕ αγωνιζόταν για την εθνική απελευθέρωση. Στο πρώτο διάγγελμα της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης στις 23 Δεκεμβρίου 1947 διαβάζουμε:
«Πρώτος και κύριος σκοπός της Προσωρινής Κυβέρνησης είναι να κινητοποιήσει όλες τις δυνάμεις του λαού για τη γρήγορη απελευθέρωση της χώρας από τους ξένους ιμπεριαλιστές και από τους ντόπιους γραικύλους, για την κατοχύρωση της εθνικής κυριαρχίας, για την υπεράσπιση της εδαφικής ακεραιότητας από κάθε ξένη ιμπεριαλιστική επιβουλή και για τη νίκη της Δημοκρατίας».
Σε αυτήν την πλαισίωση του εμφυλίου πολέμου ως αγώνα για την εθνική ανεξαρτησία, δημιουργήθηκαν οι αναλογίες με την Επανάσταση του 1821. Οι αναλογίες, όπως εμφανίζονται στα κείμενα, τα φυλλάδια και τις εφημερίδες του ΔΣΕ είναι αρκετές. Η πρώτη αναλογία αφορά τον αγώνα για εθνική ανεξαρτησία. Ο αγώνας του 1821 είχε ως στόχο την αποτίναξη της οθωμανικής κυριαρχίας και τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου εθνικού κράτους. Ο ΔΣΕ ως «άξιος συνεχιστής των παραδόσεων του 21» στρεφόταν κατά της ιμπεριαλιστικής επέμβασης των Βρετανών και των Αμερικανών που είχαν στερήσει από την Ελλάδα την ανεξαρτησία της και αποσκοπούσε στην αποκατάσταση της δημοκρατίας. Επιπλέον, ο αγώνας για την εθνική ανεξαρτησία είχε και μια ταξική διάσταση: στρεφόταν κατά των κυρίαρχων τάξεων που δεν εξυπηρετούσαν τα εθνικά συμφέροντα, δηλαδή κατά των κοτζαμπάσηδων στην περίπτωση της Επανάστασης και κατά της «ξενόδουλης» οικονομικής ολιγαρχίας στα χρόνια του Εμφυλίου.
Η δεύτερη αναλογία αφορούσε τη διαχρονική επέμβαση των ξένων δυνάμεων ως «προστατών» στην Ελλάδα, η οποία δημιουργούσε αντιπαλότητες μεταξύ των λαών της περιοχής. Στην πραγματικότητα, ο ΔΣΕ επιδίωκε να αντιστρέψει την κυβερνητική προπαγάνδα περί «σλαβικού κινδύνου» και βλέψεων των γειτονικών κρατών σε βάρος της εδαφικής ακεραιότητας της χώρας και παρουσίαζε μια μακρά παράδοση συνεργασίας μεταξύ των βαλκανικών λαών, που ξεκινούσε από τα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας. Όπως έγραφε ένα φυλλάδιο με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Σλαβικός κίνδυνος» ή αμερικανοκρατία και εθνικός αφανισμός:
«Το κήρυγμα και το έργο του Ρήγα Βελεστινλή είναι η πρώτη στεντώρια φωνή των υπόδουλων λαών της Βαλκανικής για τον κοινό αγώνα και την κοινή ρύθμιση της τύχης τους […] Η Φιλική μας Εταιρεία συνεργαζόταν με τον Καραγιώργη της Σερβίας, με το Βλαντιμιρέσκο της Ρουμανίας, με βούλγαρους και αρβανίτες πατριώτες. Στην Επανάσταση του Εικοσιένα πολέμησαν στις τάξεις των ελλήνων και σλαβομακεδόνες και σέρβοι και βούλγαροι».
Η τρίτη αναλογία σχετίζεται με τη συμμετοχή του λαού στην Επανάσταση του 1821 και τον ΔΣΕ. Οι εξεγερμένοι του 1821 ήταν οι αγρότες, οι οποίοι είχαν δημιουργήσει έναν λαϊκό επαναστατικό στρατό, ο οποίος είχε υιοθετήσει την τακτική του ανταρτοπολέμου απέναντι στον ισχυρότερο οθωμανικό στρατό. Ο ΔΣΕ ήταν η συνέχεια εκείνου του στρατού, καθώς είναι ένας λαϊκός επαναστατικός στρατός αγροτών. Ωστόσο, ήταν ανώτερος από εκείνον γιατί ο ΔΣΕ μετατρεπόταν σε τακτικό στρατό:
«Σήμερα ο ΔΣΕ δεν είναι πια το άταχτο μπουλούκι των παλληκαριών του 21. Είναι στρατός με ανώτερη συνείδηση των σκοπών και των ιδανικών του, στρατός οργανωμένος και πειθαρχημένος, που κάθε μέρα που περνάει γίνεται ταχτικός στρατός».
Η συσχέτιση μεταξύ της αγροτικής προέλευσης των αγωνιστών του 1821 και αυτής των μαχητών του ΔΣΕ γινόταν ιδιαίτερα προφανής σε ζητήματα λαϊκού πολιτισμού. Πάρα πολλά τραγούδια του ΔΣΕ παρέπεμπαν σε μοτίβα του δημοτικού τραγουδιού. Το δημοτικό τραγούδι, ταυτισμένο με τον πολιτισμό της υπαίθρου και με τους αγώνες κατά της οθωμανικής κυριαρχίας, χρησιμοποιήθηκε πολύ συχνά για να αντληθούν τα εκφραστικά μέσα και να περιγραφεί ο αγώνας των μαχητών του ΔΣΕ. Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το τραγούδι που γράφτηκε για την κατάληψη του Καρπενησίου τον Ιανουάριο του 1949 από τις δυνάμεις του ΔΣΕ και το οποίο χορευόταν σε ρυθμό τσάμικου:
«Ανέβηκα στ’ Άγραφα, ψηλά στο Καρπενήσι / στη Βίνιανη, στο Μαραθιά, στο Στένωμα στη βρύση / στης Μαυρομάτας το βουνό, στ’ Αι Γιάννη τη ραχούλα / κι ακούω τουφέκια να λαλούν, κανόνια να βροντάνε. / Για τραβηχτείτε σύγνεφα από τα κορφοβούνια / κι ανοίξτε τα τηλέφωνα και τα ταχυδρομεία / να μάθει όλος ο ντουνιάς για τη μεγάλη νίκη. / Το Καρπενήσι έπεσε και ο λαός γιορτάζει / Ο Γιώτης και ο Διαμαντής μ’ όλα τα παλληκάρια / σαρώνουνε το φασισμό και πιάσαν τους προδότες».
Ο εμφύλιος πόλεμος ήταν πολύ διαφορετικός από τον εθνικοαπελευθερωτικό πόλεμο του 1821. Η προσπάθεια της ηγεσίας του ΔΣΕ να συνδεθούν οι δύο πόλεμοι εξυπηρετούσε την πρόθεση να νομιμοποιήσει την πολεμική κινητοποίηση εγγράφοντάς την στο πεδίο της εθνικής ιδεολογίας. Με αυτόν τον τρόπο όμως συσκότιζε την επαναστατική διάσταση των στόχων του ΔΣΕ, ότι δηλαδή αυτό που συνέβη συνολικά στη δεκαετία του 1940 ήταν μια κοινωνική επανάσταση, η οποία έμεινε ανολοκλήρωτη.
«1821-1947», περ. Κομμουνιστική Επιθεώρηση, μηνιάτικο πολιτικο-θεωρητικό όργανο της ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα, φ. 3, 3/1947 (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)
«Σλαβικός κίνδυνος» ή αμερικανοκρατία και εθνικός αφανισμός;, Εκδοτικό «Ελεύθερη Ελλάδα», 1947
«Ο λαϊκός στρατός του 1821», άρθρο με υπογραφή Α.Η. Περιλαμβάνει χειρόγραφο χάρτη της Μάχης στα Δερβενάκια, περ. Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 3, 3/1948
Εορτασμός 25ης Μαρτίου στο στρατόπεδο γυναικών κρατουμένων στο Τρίκερι, 3/1949 (ΑΣΚΙ, Φωτογραφικό Αρχείο Ν. Μάργαρη)