Άννα Ματθαίου, ιστορικός, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Πόπη Πολέμη, ιστορικός, ΕΒΕ – Βιβλιολογικό Εργαστήρι «Φίλιππος Ηλιού»
Η πρόσληψη της Επανάστασης του 1821 από τους έλληνες κομμουνιστές που βρέθηκαν, μετά τον Εμφύλιο, πολιτικοί πρόσφυγες στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και τη Σοβιετική Ένωση, απηχεί τις προπολεμικές συζητήσεις της ηγεσίας και των διανοουμένων του κόμματος, όπως κωδικοποιήθηκαν από τον Γιάνη Κορδάτο (1924), τον Γιάννη Ζέβγο (1933 και εξής) και τον Νίκο Ζαχαριάδη (1939). Στρατευμένη η ιστορική προσέγγιση, εξακολουθεί να διαπλέκεται με το βασικό διακύβευμα, το περιεχόμενο της επικείμενης επανάστασης που ευαγγελίζεται το ΚΚΕ (σοσιαλιστική ή αστικοδημοκρατική και μετέπειτα σοσιαλιστική), ενώ πλέον συναρθρώνεται και με τις πρόσφατες εξελίξεις (Πόλεμος, Κατοχή, Αντίσταση, Δεκεμβριανά, Εμφύλιος, Ψυχρός Πόλεμος, Κυπριακό).
Επιτυχημένη ως εθνικοαπελευθερωτική, η Επανάσταση θεωρείται ότι απέτυχε στα αστικοδημοκρατικά της προτάγματα, ιδίως στην επίλυση του αγροτικού ζητήματος. Κατά συνέπεια, είτε «ευνουχισμένη» και «προδομένη» από τους «αστοκοτζαμπάσηδες» είτε «μισοτελειωμένη» εξαιτίας των υστερήσεων και των συμβιβασμών των ηγετικών ομάδων, υποβάλλει στους κατεξοχήν θεματοφύλακες των ματαιωμένων στόχων της, τους κομμουνιστές, το καθήκον της ολοκλήρωσης, που συνδυάζεται άμεσα με όσα άφησε εκκρεμή η Κατοχή και ο Εμφύλιος. Ως νέα Φιλική Εταιρεία παρουσιάζεται το ΕΑΜ, με τους κλεφταρματολούς στοιχίζεται ο ΕΛΑΣ και ο ΔΣΕ, με τις παλιές Σουλιωτοπούλες οι «ανταρτοπούλες», με τους τουρκολάτρες τσιφλικούχους και τους Φαναριώτες οι γερμανολάτρες μοναρχοφασίστες, με τους προδότες αστούς οι δοσίλογοι, ενώ οι αδικημένοι αγωνιστές, που ταυτίζονται ιδίως με το πρόσωπο και τον λόγο του Μακρυγιάννη, βρίσκουν το πάρισό τους στους δεσμώτες αγωνιστές και στον Γλέζο, και η πολύπλευρη πρόσδεση στα αγγλικά συμφέροντα συναρτάται με τη μεταπολεμική Αγγλοκρατία και την Αμερικανοκρατία.
Τα τεκμήρια, εξάλλου, που εκτίθενται εδώ εικονογραφούν τις μικρές ή μεγαλύτερες αποκλίσεις και αναπροσαρμογές που ανιχνεύονται ανάμεσα στο Μπούλκες -το οποίο συνιστά το προανάκρουσμα της υπερορίας και όπου επανεκδίδεται το 1948 η μελέτη του Γιάννη Ζέβγου-, στο σχέδιο προγράμματος του ΚΚΕ το 1954 και τις συναφείς συζητήσεις, έως τις ανατροπές που σήμανε το 20ό συνέδριο του ΚΚΣΕ και η 6η Ολομέλεια του ΚΚΕ (1956) και τις συνακόλουθες απόπειρες να χειραφετηθεί η ανάγνωση της νεοελληνικής ιστορίας από τον δογματισμό και τον λαϊκισμό, με τις μελέτες του Πέτρου Ρούσου (1958), του Λεωνίδα Στρίγκου (1959) και του Γιώργη Ζωίδη, χωρίς ωστόσο να εκλείπει η ιδεολογική χρήση της ιστορίας.
Πανθομολογούμενη είναι η κατάφαση στη βασική κινητήρια δύναμη, την αγροτιά και στην κλεφτουριά που πηγάζει από εκείνην, καθώς και στο δημοτικό τραγούδι όπου εκφράζεται η ψυχή του λαού (στον οποίο συγκαταλέγονται και τα λαϊκά στρώματα της πόλης)˙ στο προδρομικό έργο του Ρήγα με τη βαλκανική προ πάντων διάστασή του˙ στον κύριο οργανωτή, τη Φιλική Εταιρεία, παρ’ όλες τις υπαναχωρήσεις και την αδυναμία της να εξασφαλίσει ενιαία στρατιωτική και πολιτική ηγεσία, ενώ από το πάνθεον των ηρώων του Αγώνα, πλάι στους αναμφισβήτητους «λαογέννητους πολέμαρχους», τον Κολοκοτρώνη, τον Ανδρούτσο, τον Καραϊσκάκη και τον Κανάρη, προβάλλουν ιδίως οι «μορφές» των λαϊκών ηρώων που ανέδειξε ο Γιώργης Λαμπρινός: Παπαφλέσσας, Αντώνης Οικονόμου, Παναγιώτης Καρατζάς, Μελέτης Βασιλείου. Αντίστοιχα, καθολική είναι η απαξίωση Φαναριωτών και προυχόντων, του Πατριαρχείου και του ανώτερου κλήρου, του Μαυροκορδάτου και του Κοραή, των Άγγλων και της οικονομικοπολιτικής εξάρτησης από τα ευρωπαϊκά κέντρα.
Εκεί όπου διαπιστώνονται σταδιακές αποκλίσεις είναι στο περιεχόμενο και στον ρόλο των αστικών στρωμάτων: απολύτως συντηρητικά και εξαρχής συμβιβαστικά κατά τον Ζέβγο, εν συνεχεία τους αναγνωρίζεται η προοδευτικότητα που συνδυάζεται με τον Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση. Ομολογείται επίσης ο ηγετικός τους ρόλος στον Αγώνα, αλλά εξαίρονται οι εσωτερικές αντινομίες μεταξύ των κεφαλαιούχων, που είναι στραμμένοι στη εσωτερική αγορά και λειτουργούν ως πρωτοπόροι, και του μεταπρατικού εμποροεφοπλιστικού κεφαλαίου, που έχει σχέση με την εξωτερική αγορά και είναι ευεπίφορο σε συμβιβασμούς και υποχωρήσεις στο αγγλικό κεφάλαιο. Αποκλίσεις επίσης εμφανίζονται στην αποτίμηση του Καποδίστρια καθώς και στο ειδικό βάρος που φέρεται να αποκτά η Ρωσία στην εξέλιξη της Επανάστασης (από καθαρά αντιδραστική δύναμη αναβαθμίζεται σε δύναμη με «αντικειμενικά προοδευτικό ρόλο»).
Αν οι άξονες αυτοί αποτελούν, τα ίδια χρόνια, κοινούς τόπους και για την εντός των τειχών Αριστερά, η σημαίνουσα διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι στην υπερορία η κομματική ηγεσία διαδραματίζει ρυθμιστικό ρόλο στις καθημερινότητες της ζωής και της εκπαίδευσης των προσφύγων. Κυρίαρχα και μονοφωνικά, τα ιδεολογήματα και οι αντίστοιχες αποκρυσταλλώσεις διαποτίζουν, εκτός από τα επίσημα κείμενα, το πολυποίκιλο σύνολο των εκδόσεων και τα σχολικά εγχειρίδια, τις προσφυγικές εφημερίδες και τις εκπομπές του κομματικού ραδιοσταθμού, τις πανηγυρικές τελετές σε σχολεία και λέσχες, με θεατρικές παραστάσεις και ομιλίες, όπου δίνουν επανειλημμένα το παρών ο Θούριος και ο όρκος των Φιλικών, ο Σολωμός και ο Μακρυγιάννης, αλλά και η Ελληνική Νομαρχία. Είτε στις αυτοτελείς μελέτες είτε σε άρθρα και ανθολογούμενα κείμενα απευθυνόμενα σε ενήλικες ή στις νεώτερες γενιές, παλαιότεροι και σύγχρονοι συγγραφείς (Α. Βαλαωρίτης, Γ. Βλαχογιάννης, Κ. Κρυστάλλης, Κ. Παλαμάς, Α. Τραυλαντώνης / Γ. Βαλέτας, Τ. Βουρνάς, Μ. Λουντέμης, Ν. Μόσχος, Γ. Μπενέκος, Σ. Μαυροειδή-Παπαδάκη, Β. Ρώτας, Δ. Φωτιάδης) αλληλοδιαδέχονται τους συγγραφείς της υπερορίας (Γ. Ασούρας, Ν. Γκάιντατζης, Κ. Γκολφίνος, Γ. Ζωίδης, Α. Πάρνης, Δ. Ρεντής), με τον αποσυνάγωγο Κορδάτο να επανεμφανίζεται στον Πυρσό το 1961, όταν η αποστασιοποίηση από το ιστοριογραφικό του σχήμα έχει υποχωρήσει. Όσο για το τρίπτυχο με τα συνδυασμένα τοπόσημα της έναρξης των αγώνων, Πάτρα, Καλάβρυτα, Λιτόχωρο, που χαρακτήριζε τους εορτασμούς των πρώτων χρόνων, αυτό μετά το 1956, όταν πλέον αποσιωπάται ηθελημένα ο Εμφύλιος, εξαφανίζεται, αλλά ο Γοργοπόταμος στέλνει αδιαλείπτως περήφανο χαιρετισμό στην Αλαμάνα.
Αναγνωστικό Ε’ και ΣΤ’ Δημοτικού, Έκδοση «Φωνή Μπούλκες», 1948
Γ. Ζεύγος, Σύντομη μελέτη της Νεοελληνικής Ιστορίας, Μπούλκες 1948
Εφημερίδα Λευτεριά (Βουλγαρία), πρωτοσέλιδα και αφιερώματα στην 25η Μαρτίου (1949, 1958, 1959)
Ελληνική Επιτροπη «Βοήθεια στο Παιδί», Αναγνωστικό για την Πέμπτη Τάξη του Δημοτικού Σχολείου, Εκδοτικό «Νέα Ελλάδα», 1950
Ελληνική Επιτροπή «Βοήθεια στο Παιδί», Αναγνωστικό για την Τέταρτη Τάξη του Δημοτικού Σχολείου, Εκδοτικό «Νέα Ελλάδα», 1951
Ελληνική Επιτροπη «Βοήθεια στο Παιδί», Σχολική Νεοελληνική Ιστορία Για τις μεγαλύτερες τάξεις του βασικού σχολείου και τα επαγγελματικά, Εκδοτικό «Νέα Ελλάδα», 1951
Εφημερίδα Προς τη Νίκη (Τασκένδη), αφιέρωμα στην 25η Μαρτίου 1951
Περιοδικό Αετόπουλα, αρ.φ. 15 (Μάρτιος 1950) και 27 (Μάρτιος 1951), αφιερώματα στην 25η Μαρτίου
Περιοδικό Επονίτης, αρ.φ. 3 (Μάρτιος 1951) και 3 (Μάρτιος 1952), αφιερώματα στην 25η Μαρτίου
Ελληνική Επιτροπη «Βοήθεια στο Παιδί», Αναγνωστικό για την Πέμπτη Τάξη του Δημοτικού Σχολείου, Εκδοτικό «Νέα Ελλάδα», 1952
Ελληνική Επιτροπη «Βοήθεια στο Παιδί», Αναγνωστικό για την Τέταρτη Τάξη του Δημοτικού Σχολείου, Εκδοτικό «Νέα Ελλάδα», 1953
Ν. Ζαχαριάδης, Συλλογή έργων, Έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, 1953
Μιλτ. Πορφυρογένης, «Η εθνοπροδοσία της κυρίαρχης τάξης απ’ τα 1821», π. Νέος Κόσμος, τχ. 3, Μάρτιος 1953
ΑΣΚΙ, Φωτογραφικό αρχείο Μήτσου Παρτσαλίδη, Εκδήλωση των πολιτικών προσφύγων στην Τασκένδη για την επέτειο της 25ης Μαρτίου 1953
Ελληνική Επιτροπη «Βοήθεια στο Παιδί» Αναγνωστικό για την Έκτη Τάξη του Δημοτικού Σχολείου, Εκδοτικό «Νέα Ελλάδα», 1954
Λ. Στρίγκος, «Η εθνοπροδοσία του Εικοσιένα και οι σημερινοί εθνοπροδότες», π. Νέος Κόσμος, τχ. 5, Μάιος 1954
Πρόγραμμα του ΚΚΕ (Σχέδιο), Έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, 1954
Πέτρος Ρούσος, Ζητήματα της Ιστορίας μας Διαμόρφωση του Ελληνικού Έθνους, Δοκίμιο, Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1955
Αναγνωστικό για τη Δεύτερη Τάξη του Δημοτικού Σχολείου, Βαρσοβία 1956
Πατρίδα μας Ελλάδα Αναγνώσματα για την Έκτη Τάξη του Δημοτικού Σχολείου, Βαρσοβία 1957
Πέτρος Ρούσος, Βοήθημα Νέας Ιστορίας της Ελλάδας Τουρκοκρατία, Βενετοκρατία, Εθνικοαπελευθερωτικοί αγώνες των Ελλήνων, Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1958
Εφημερίδα Αγωνιστής (Τσεχοσλοβακία), πρωτοσέλιδα και αφιερώματα στην 25η Μαρτίου (1958-1961)
Εφημερίδα Λαϊκός Αγώνας (Ουγγαρία), πρωτοσέλιδα και αφιερώματα στην 25η Μαρτίου (1958-1965)
Λεωνίδας Στρίγκος Η Επανάσταση του Εικοσιένα, Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1959
Ελληνικά Αναγνώσματα για τις Τάξεις των Μέσων Σχολών, Βαρσοβία 1960
Εφημερίδα Δημοκράτης (Πολωνία), πρωτοσέλιδα και αφιερώματα στην 25η Μαρτίου (1960-1964)
Περιοδικό Πυρσός (Δρέσδη), τχ. 2 (Μάρτιος 1961), αφιέρωμα στην 25η Μαρτίου
Εφημερίδα Νέα Ζωή (Ρουμανία), αφιέρωμα στην 25η Μαρτίου 1961
Εφημερίδα Νέος Δρόμος (Τασκένδη), αφιέρωμα στην 25η Μαρτίου 1961
Περιοδικό Το Ελληνόπουλο (Μηνιαία έκδοση της «Λευτεριάς», Βουλγαρία), αρ.φ. 8 [7] (Μάρτιος 1961), αφιέρωμα στο 1821
Αναγνωστικό για τη Δεύτερη Τάξη, Βαρσοβία 1962
ΑΣΚΙ, Αρχείο Ραδιοφωνικού Σταθμού, Φωνή της Αλήθειας, κ. 360, 24 Μαρτίου 1962, ραδιοφωνική εκπομπή για το 1821
Γιώργης Ι. Ζωΐδης, Ιστορία της Ελλάδας Νέοι Χρόνοι Βιβλίο Πρώτο Τουρκοκρατία Επανάσταση του 1821 για τη Μέση Παιδεία, Βαρσοβία 1963