Μεταπολεμική Ελλάδα: 1950-1967

Το 1821 και η Αριστερά στην μεταπολεμική Ελλάδα

Άντα Κάπολα, υπεύθυνη αρχειακών συλλογών ΑΣΚΙ

«Τα μεγάλα εθνικά και δημοκρατικά ιδανικά της Επαναστάσεως του 1821 φλογίζουν πάντα την ψυχή του μαχόμενου έθνους στα 140 χρόνια της πολυτάραχης εθνικής του πορείας» ανέφερε η ΕΔΑ στο χαιρετιστήριο μήνυμα της για την επέτειο της Επανάστασης το 1962. Η επανάσταση του 1821 αποτέλεσε μείζον θέμα στο πλαίσιο της αριστερής ελληνικής ιστοριογραφίας και χρησιμοποιήθηκε πολλαπλώς στον πολιτικό λόγο της αριστεράς.

Η νόμιμη έκφραση της Αριστεράς στην μετεμφυλιακή Ελλάδα, η Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ) έδινε ιδιαίτερη έμφαση στην επέτειο της Επανάστασης του 1821 και στους συμβολισμούς της στο παρόν. Στον επίσημο λόγο της, όπως διατυπωνόταν είτε στα μηνύματα του προέδρου της, Γιάννη Πασαλίδη, είτε στα μηνύματα και τις θέσεις που απηύθυνε η Εκτελεστική Επιτροπή της ΕΔΑ –με αφορμή την επέτειο– οι αναφορές στην πολιτική και κοινωνική επικαιρότητα και στις διεκδικήσεις της Αριστεράς, παραλληλίζονταν και συνδέονταν ιστορικά με την Επανάσταση και τους πρωταγωνιστές της.

Σε μεγάλο βαθμό, τα επετειακά κείμενα απηχούσαν ένα ιστορικό σχήμα που είχε ως αφετηρία τον λαό που πρωταγωνίστησε στην πραγματοποίηση της Επανάστασης, ενδιάμεσο σταθμό τους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης στη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής και τέλος ένα παρόν όπου οι επίγονοι αυτού του σχήματος πρωταγωνιστούσαν στους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας αναφοράς, όπου η επανάσταση και οι πρωταγωνιστές της ενσωματώνονταν στη συγχρονία αποτελεί το ζήτημα των πολιτικών κρατουμένων και εξόριστων, η αμνηστία των οποίων βρισκόταν στο επίκεντρο των διεκδικήσεων της Αριστεράς αυτήν την περίοδο. Ένα μεγάλο μέρος των πολιτικών κρατουμένων προερχόταν από την γενιά των συμμετεχόντων στην Εθνική Αντίσταση την περίοδο της Κατοχής, η οποία παρουσιάζεται ως η ιστορική συνέχεια των αγώνων του 1821. Η σύνδεση των δύο περιόδων δεν αφορά μόνο στο επίπεδο των γεγονότων αλλά μεταφέρεται και στη μοίρα των πρωταγωνιστών: όπως πολλοί από τους ήρωες της Επανάστασης διώχθηκαν και φυλακίστηκαν, αντίστοιχα διώκονται και φυλακίζονται οι αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης. Ο ιστορικός αυτός παραλληλισμός χρησιμοποιείται σε όλα τα κείμενα και δημοσιεύματα που αφορούν στους κρατούμενους και ιδιαίτερα στη δεκαετία του ’60, κατά την οποία γίνονται μεγάλες καμπάνιες για την αμνηστία. Χαρακτηριστικός ήταν ο τίτλος της έκκλησης που απηύθυνε η Εκτελεστική Επιτροπή της ΕΔΑ με αφορμή την εθνική επέτειο το 1961: «Να ελευθερωθούν οι δεσμώται αγωνισταί – συνεχισταί του 1821».

Αντίστοιχα μείζονα θέματα της πολιτικής επικαιρότητας όπως το Κυπριακό –κυρίως την περίοδο 1954-1956–, οι εκλογές, τα Ιουλιανά, αλλά και ζητήματα που αποτελούν βασικές διεκδικήσεις της Αριστεράς τη δεκαετία του ’60, όπως η αμνηστία των κρατουμένων, ο επαναπατρισμός των πολιτικών προσφύγων και η νομιμοποίηση του ΚΚΕ, εντάσσονταν στα επετειακά μηνύματα του κόμματος και διατυπώνονταν μέσα από το φίλτρο της επετείου. Ο σύγχρονος πολυμέτωπος αγώνας της Αριστεράς παραλληλίζεται αλλά και έλκει την καταγωγή του από την Ελληνική Επανάσταση.

Σε όλες τις εκφάνσεις του αριστερού λόγου όπως διατυπωνόταν είτε από τις μαζικές οργανώσεις (κίνημα ειρήνης, σύλλογοι οικογενειών πολιτικών κρατουμένων, γυναικείες οργανώσεις κ.ά.), είτε από τις νεολαιίστικες συσσωματώσεις (φοιτητικό και μαθητικό κίνημα, πολιτικές νεολαίες), είτε από τους πολιτικούς κρατούμενους και εξόριστους, η Ελληνική Επανάσταση είχε εξέχουσα θέση. Οι εορτασμοί της εθνικής επετείου στην εξορία, με τους εξόριστους να οργανώνουν θεατρικά σκετς και παραστάσεις παραδοσιακών χορών, οι παράνομες εκδόσεις της ΕΠΟΝ της δεκαετίας του ’50 με αφιερώματα και ειδικές εκδόσεις για το 1821, αλλά και τα θεατρικά έργα εμπνευσμένα από την Επανάσταση που ζωντανεύουν οι λέσχες εργαζόμενης νεολαίας αποτελούν διαφορετικά δείγματα της σημασίας που αποδίδει Αριστερά στην εθνική επέτειο και στους συμβολισμούς της.

Αντίστοιχα, στις ημερήσιες και περιοδικές εκδόσεις που πρόσκεινταν ιδεολογικά στην Αριστερά εντοπίζουμε εκτενή αφιερώματα με άρθρα ιστορικού περιεχομένου στην Ελληνική Επανάσταση. Η Αυγή, το επίσημο όργανο της ΕΔΑ, εκτός από τον επετειακό λόγο του κόμματος, τα χρονογραφήματα και τις επιφυλλίδες αφιερωμένα στην Επανάσταση, φιλοξενούσε επίσης ιστορικά αφιερώματα. Συμμετέχοντες και επιμελητές αυτών των αφιερωμάτων οι σταθεροί συνεργάτες της εφημερίδες στα θέματα που αφορούν την Ιστορία: οι Τάσος Βουρνάς, Δημήτρης Φωτιάδης, Κ. Πορφύρης, Γιάννης Κορδάτος, Μάρκος Αυγέρης κ.ά. Η θεματολογία των αφιερωμάτων δεν επικεντρωνόταν αποκλειστικά στην Επανάσταση ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων απέναντι στην Επανάσταση και το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος, ο νεοελληνικός διαφωτισμός και ο ρόλος της ελληνικής διανόησης, η Φιλική Εταιρεία, οι βιογραφίες και τα απομνημονεύματα των πρωταγωνιστών της επανάστασης, είναι θέματα που συχνά συναντούμε. Σταθερές συμμετοχές επίσης αποτελούν ο Ρήγας και το έργο του –συνήθως με αποσπάσματα από τον Θούριο–, ο στρατηγός Μακρυγιάννης και τα απομνημονεύματά του καθώς και αποσπάσματα από την Ελληνική Νομαρχία. Το ποιητικό έργο του Σολωμού και του Κάλβου εντάσσεται συχνά στα επετειακά αφιερώματα ενώ η εικονογράφηση που πλαισιώνει συνήθως τα κείμενα αποτελείται από έργα του Τάσσου και της Βάσως Κατράκη.

Στο ίδιο μοτίβο με την Αυγή κινούνται και τα αφιερώματα στους Δρόμους της ειρήνης, στις νεολαιίστικες εφημερίδες και στην Επιθεώρηση Τέχνης. Εξαίρεση στην τελευταία, αποτελούν τα κείμενα των Ν. Σβορώνου, Σπ. Ασδραχά, Ελ. Μπιμπίκου που αντιπροσωπεύουν πιο σύγχρονες προσεγγίσεις με διαφορετικά ερμηνευτικά σχήματα. Εν γένει όμως, τα τεκμήρια και τα κείμενα της περιόδου εντάσσονται στο πλαίσιο μιας στρατευμένης ιστοριογραφίας, με ερμηνείες απλουστευτικές και γεγονοτολογικές, που απευθύνονται στο ευρύ κοινό. Αντλημένα από την σύγχρονη βιβλιογραφική παραγωγή τις περισσότερες φορές –τις μυθιστοριογραφικές βιογραφίες του Δ. Φωτιάδη, τα έργα του Τ. Βουρνά καθώς και τα έντυπα της υπερορίας– η οποία παραμένει εγκλωβισμένη σε προγενέστερα ερμηνευτικά σχήματα, τα αφιερώματα των εντύπων αντιπροσωπεύουν μια εκλαϊκευμένη ιστορία δομημένη σε μανιχαϊστικά πρότυπα.

Πρωτοσέλιδα της εφ. Η Αυγή στην επέτειο της 25ης Μαρτίου, 1953-1967

Αφιέρωμα της εφ. Η Αυγή στην επέτειο της 25ης Μαρτίου, 25/3/1958

Επιθεώρηση Τέχνης, Αφιέρωμα στο 1821, τ. 3, 25/3/1955 [Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ]

Επιθεώρηση Τέχνης, Αφιέρωμα στο 1821, τ. 16, 4/1956 [Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ]

Επιθεώρηση Τέχνης, Αφιέρωμα στο 1821, τ. 75, 3/1961 [Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ]

Θέσεις της ΕΔΑ για την 25η Μαρτίου, [1960], πολυγραφημένο κείμενο [Αρχείο ΕΔΑ, κ. 43]

Δρόμοι της Ειρήνης, τ. 30 (Μάρτιος 1960) – εξώφυλλο με ξυλογραφία «Ψαρά» του Τάσου και κείμενο του Γ. Κορδάτου για τον Ρήγα [Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ]

Δρόμοι της Ειρήνης, τ. 50 (Μάρτιος 1962) – επετειακό τεύχος με θέμα την δίκη του Κολοκοτρώνη. Η εικονογράφηση του τεύχους είναι φιλοτεχνημένη από τον Μποστ (Μέντης Μποσταντζόγλου). Το κείμενο (περιλήψεις και αποσπάσματα) προέρχεται από το βιβλίο του Δ. Φωτιάδη «Η δίκη του Κολοκοτρώνη» [Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ]

Ελληνική παρουσία, Μηνιαίο περιοδικό της ΕΠΕΣ, Παρίσι, τ. 3 (2-3/1963), Περιοδικό της Ένωσης των Ελλήνων Σπουδαστών Παρισίων [Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ]

Θεατρικό έργο για την «Φιλική εταιρεία» βασισμένο στο ομώνυμο έργο του Τάσου Βουρνά. Προέρχεται από την συλλογή θεατρικών έργων των πολιτιστικών λεσχών της νεολαίας. [ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, κ. 308]

Εγκύκλιος του Κεντρικού Συμβουλίου της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη (ΔΝΛ) «25η Μαρτίου», Αθήνα 1967. Βοήθημα για τον εορτασμό της επετείου με θέσεις του ΚΣ, αποσπάσματα απομνημονευμάτων αγωνιστών του ’21, ποιήματα. [ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, κ. 274]