Μεταπολίτευση: 1974-1984

Για τη ριζοσπαστικοποιημένη κοινωνία της Μεταπολίτευσης, το 1821 αποτελούσε ένα απόθεμα συμβολισμών που είχαν επανενεργοποιηθεί για να εκφράσουν την αντίσταση εναντίον της χούντας. Ταυτόχρονα, ήταν και μια παράδοση εν κινδύνω, που μετά την οικειοποίησή της από την άνομη εξουσία των Απριλιανών, έπρεπε να ανακτηθεί. Ωστόσο, στην πορεία των επόμενων χρόνων, το ενδιαφέρον για το 1821 θα γνωρίσει κάμψη. Το 2001 ο Σπύρος Ασδραχάς έγραψε ένα άρθρο στα «Ενθέματα» της εφημερίδας Αυγή μιλώντας για την «παράδοξη απουσία» του 1821 από τις νεοελληνικές σπουδές. Το 1821 έμοιαζε να χάνει τη δύναμή του ως μεταφορά για τα επίδικα του παρόντος.

Το 1975 και το 1976 το περιοδικό Αντί δημοσίευσε πολυσέλιδα αφιερώματα για το ’21 αναζητώντας την έξοδο από τον τετριμμένο και αυτοεπιβεβαιωτικό εθνοκεντρισμό. Ειδικά, το 1976 ως λύση για αυτό προτάθηκε  η στροφή στη μελέτη των προϋποθέσεων, αλλά και των αποτελεσμάτων της Επανάστασης. Το 1821 σε εκείνο το αφιέρωμα δεν ήταν πλέον μόνο η πολεμική δεκαετία, αλλά ένα ευρύχωρο χρονολογικό φάσμα που ξεκινούσε από το 18ο αιώνα και κατέληγε στον μακρύ 19ο, διότι μόνο μέσα σε ένα τόσο ευρύ σχήμα μπορούσαν να απαντηθούν ερωτήματα, όπως ποιες συνθήκες οδήγησαν στην Επανάσταση ή πώς το απτό αποτέλεσμά της, η δημιουργία του ελληνικού κράτους, λειτούργησε ως απόκλιση από τους σκοπούς της. Παραδόξως, λοιπόν το ίδιο το αίτημα για μελέτη του ‘21 οδηγεί σε μια σημασιολογική διαπλάτυνση του. Η ίδια η επανάσταση φεύγει από το στόχαστρο του δημόσιου ενδιαφέροντος για να δώσει τη θέση του στις ευρύτερες αναζητήσεις για τα αίτια και τα αποτελέσματα του 1821.

Οι προβληματισμοί αυτοί δεν περιορίζονται μόνο σε έναν στενό κύκλο διανοούμενων, αντίθετα φαίνεται ότι συγκινούν ευρύτερα το χώρο του πολιτισμού. Για παράδειγμα, το 1975 το Ελεύθερο Θέατρο ανεβάζει ένα ξεχασμένο έργο του 1835 του Μιχαήλ Χουρμούζη, τον «Τυχοδιώκτη», μια καυστική σάτιρα για τη Βαυαροκρατία και τη διάψευση των υποσχέσεων του 1821, αλλά και μια χειρονομία για την αναζήτηση ενός γνήσιου ελληνικού δρόμου για το θέατρο.

Το αίτημα να απαλλαχθεί το 1821 από τον εθνοκεντρισμό επιτρέπει την ανάδυση της «ετερότητας». Αν σε προηγούμενες δεκαετίες το ζητούμενο ήταν η γνωριμία με τους ήρωές του και η επικαιροποίηση του συμβολισμού τους, τώρα η ματιά περιπλανιέται σε μορφές που παλιότερα πλαισίωναν την εθνική εικονοποιΐα. Το 1978 ο Τάσος Βουρνάς εκδίδει ένα βιβλίο για έναν «θρυλικό κακό» της παραδοσιακής ελληνικής ιστοριογραφίας, τον Αλή Πασά με τον αναθεωρητικό υπότιτλο: «Τύραννος ή ιδιοφυής πολιτικός;». Ανάλογο είναι και το ενδιαφέρον της Μεταπολίτευσης για τη ληστεία, όχι όμως πλέον ως ηρωικό, αλλά ως κοινωνικό φαινόμενο -ένα ενδιαφέρον που οδηγεί σε νέες ερμηνείες για την παραδοσιακή κοινωνία όπως προκύπτει π.χ. από τις μελέτες του Στάθη Δαμιανάκου για την ανταρσία, αλλά και σε μια νέα ανάγνωση της παραδοσιακή αισθητικής όπως αυτή που επιχειρεί ο Θ. Αγγελόπουλος στον «Μεγαλέξαντρο» (1980).

Ως προς την αισθητική, τα τεκμήρια, αντιφατικά και διάσπαρτα, φανερώνουν και τις αντιθέσεις των πρώτων χρόνων της Μεταπολίτευσης. Το κίνημα της επιστροφής στις ρίζες κρατάει ακόμη τη ζωτικότητά του. Ταυτόχρονα, όμως, αναδύεται μια πρωτόγνωρη κριτική που αποσταθεροποιεί ένα οπτικό και συμβολικό απόθεμα παραδοσιακά συνδεδεμένο με τα αφηγήματα του 1821. Από την επιθεώρηση «Μια ζωή Γκόλφω» (1974) του Ελεύθερου Θεάτρου μέχρι τη διακωμώδηση του κιτς στην έκθεση του Αντί «Κάτι το ωραίον» στις αρχές της δεκαετίας του 1980, τα τσολιαδάκια και οι φουστανέλες σχολιάζονται πλέον ως φορείς μικροαστισμού. Η εικονογράφηση του 1821 αποτελεί δύσκολο εγχείρημα.

Επιστρέφοντας στο σχήμα της «παράδοξης απουσίας», θα μπορούσαμε να πούμε ότι το 1821 συνιστά ταυτόχρονα και μια «παράδοξη παρουσία», τουλάχιστον ως προς τις πολιτισμικές διαδικασίες. Εντούτοις, στον πολιτικό λόγο της εποχής εξακολουθεί να υποστηρίζει παλιά παραδοσιακά σχήματα προκειμένου να εξυπηρετήσει νέες ανάγκες και επίδικα της πολιτικής συγκυρίας.