Βαγγέλης Καραμανωλάκης, αναπληρωτής καθηγητής, ΕΚΠΑ
«Η εποχή μας –για μας τους κομμουνιστές– δεν είναι εποχή της ήρεμης εργασίας και σπουδαστηρίου. Άγνωστο για πόσον καιρό, λόγω της επαναστατικής περιόδου που περνούμε, για μας θα είναι άγνωστη η ησυχία, αφού ζούμε μέσα στο Εργατικό Κίνημα, που παίρνει στη χώρα μας μιαν επαναστατική και συνειδητή κατεύθυνση».
Όταν το 1924, ο τριαντατριάχρονος τότε Γιάννης Κορδάτος έγραφε τα παραπάνω, μεταξύ άλλων, στον πρόλογο του βιβλίου του Η Κοινωνική Σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, δεν φανταζόταν το μέγεθος της τομής που θα σήμαινε η μελέτη του για την ελληνική ιστοριογραφία. Το βιβλίο του μετέφερε μια νέα προβληματική για τη σημαντικότερη στιγμή της πρόσφατης ελληνικής ιστορίας, συνδέοντάς την με τον «υλιστικό παράγοντα» και με τις μαρξιστικές ιδέες, αναδεικνύοντας την κοινωνική και ταξική διάστασή της. Στο βιβλίο του ο Κορδάτος αναδείκνυε τον προοδευτικό ρόλο της αναδεικνυόμενης αστικής τάξης για την Επανάσταση του 1821, ακολουθώντας τη γραμμή που είχε χαράξει, το 1907, Το κοινωνικόν μας ζήτημα του Γεωργίου Σκληρού. Η έκδοση, όμως του βιβλίου του Κορδάτου σε αντίθεση με εκείνο του Σκληρού προκάλεσε εντονότατες αντιδράσεις, οι οποίες ξέφευγαν από το χώρο της ιστοριογραφίας: αρνητικά δημοσιεύματα από μεγάλη μερίδα του Τύπου, ψηφίσματα και καταγγελίες από επαγγελματικές ενώσεις, επιστημονικές εταιρείες, απειλή αφορισμού από την Ιερά Σύνοδο. Μέσα στα είκοσι περίπου χρόνια που είχαν μεσολαβήσει ανάμεσα στα δυο βιβλία είχαν προκύψει πολλά: η Οκτωβριανή επανάσταση, ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η Μικρασιατική Εκστρατεία και Καταστροφή, η οργανωμένη εμφάνιση των μαρξιστικών ιδεών στην Ελλάδα, η δημιουργία και η «κομμουνιστικοποίηση» του ΣΕΚΕ. Και από την άλλη πλευρά, η αντίδραση απέναντι στις νέες ιδέες, και κυρίως ο φόβος που γεννούσε η σύνδεση τους με ένα κίνημα που, αν και πολύ μικρό αριθμητικά τη στιγμή εκείνη, διακρινόταν για τη μαχητική του στάση και τη διεθνή παρουσία του.
Η επιλογή του Κορδάτου για την έκδοση ενός έργου για την Επανάσταση του 1821 συνδεόταν με μια σειρά από παράγοντες. Καταρχάς, στη δεκαετία του 1920, με τον αναβληθέντα, λόγω Μικρασιατικής Εκστρατείας, για το 1930 εορτασμό της Εκατονταετηρίδας του Αγώνα, η Επανάσταση ήταν πανταχού παρούσα λόγω και των πολλαπλών επιμέρους επετείων, οι οποίες επικαιροποιούσαν διαρκώς τη μνήμη της. Αποτελώντας, από την άλλη πλευρά, τον ιερό «τόπο» της νεοελληνικής εθνικής ταυτότητας, ήταν εύλογο να αποτελέσει το κατεξοχήν σημείο αναθεώρησης για μια ιδεολογία, όπως η κομμουνιστική που ενδιαφερόταν να ανασημασιοδοτήσει όχι μόνο το παρόν και το μέλλον των ανθρώπων, αλλά και το παρελθόν τους καλώντας τους να το διαβάσουν με τις δικές της πλέον οπτικές. Τέλος και κυρίως, η Επανάσταση δεν ήταν μια ιστορία του παρελθόντος αλλά του μέλλοντος﮲ ο καθορισμός του χαρακτήρα της Επανάστασης του 1821 είχε αποφασιστική σημασία για την κατανόηση της θέσης της ταξικής σύγκρουσης στην Ελλάδα, της προετοιμασίας των επόμενων κινήσεων της εργατικής τάξης και των κομμουνιστών. Η αναγνώριση της Επανάστασης ως αστικοδημοκρατικής σήμαινε την προετοιμασία της εργατικής τάξης για το επόμενο στάδιο, την προλεταριακή.
Η αναγνώριση της Επανάστασης ως ένα έργο των αστών σήμαινε, σε μεγάλο βαθμό και την αδιαφορία του κομματικού ακροατηρίου για το γεγονός. Η επέτειος λ.χ. της 25ης Μαρτίου δεν αφορούσε την εργατική τάξη και τους αγρότες, σε αντίθεση με άλλες επετείους όπως εκείνη της παρισινής Κομμούνας. Ακόμη και το μείζον γεγονός του εορτασμού της 100ετηρίδας το 1930, άφηνε απόλυτα αδιάφορο τον Ριζοσπάστη, ο οποίος κατήγγειλε τον «δικτάτορα» Ελευθέριο Βενιζέλο και την αστική τάξη για την θέσπιση του Ιδιώνυμου, ένα χρόνο πριν.
Στο τέλος της δεκαετίας του ’20 η μετάβαση σε μια νέα ηγετική ομάδα στο ΚΚΕ και στον σταλινισμό οδήγησε στην αποχώρηση ή στη διαγραφή από το κομμουνιστικό κόμμα μιας σειράς στελεχών που το πλαισίωσαν τα πρώτα χρόνια της δημιουργίας του. Αν και ο Κορδάτος είχε αποχωρήσει το 1925 από τα ηγετικά κλιμάκια του ΚΚΕ και είχε διαγραφεί το 1927, οι θέσεις του για την Επανάσταση παρέμειναν ισχυρές στο κομματικό χρηματιστήριο αλλά και σε ένα μέρος της κοινής γνώμης. Το 1930, η απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ για την επερχόμενη επανάσταση ακολουθούσε το σχήμα του Βολιώτη ιστορικού, ευαγγελιζόμενη τον ξεσηκωμό των προλεταρίων. Αυτό, όμως, δεν κράτησε για πολύ.
Το 1933 ο Γιάννης Ζέβγος, στέλεχος της νέας ηγετικής ομάδας του κόμματος, ξεκίνησε μέσα από το κομματικό όργανο, την Κομμουνιστική Επιθεώρηση, την επίθεσή του εναντίον του Κορδάτου, την οποία εκείνος δεν άφησε αναπάντητη. Η κατεδαφιστική κριτική του αφορούσε το σύνολο της παρουσίας του Κορδάτου, αλλά ιδιαίτερα τη θέση του για την Επανάσταση του ΄21. Η τελευταία, σύμφωνα με τον Ζέβγο, είχε ξεκινήσει από τον λαό, αλλά προδόθηκε από την αστική τάξη. Ένα χρόνο μετά, η 6η Ολομέλεια του ΚΚΕ θα διαπίστωνε ότι η Ελλάδα, σύμφωνα και με τις αποφάσεις του 6ου συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς (Κ.Δ.), βρισκόταν σε μέσο επίπεδο ανάπτυξης χωρίς να έχει ολοκληρώσει τον αστικοδημοκρατικό μετασχηματισμό της. Ο τελευταίος θα ήταν το αίτημα της επερχόμενης αστικοδημοκρατικής επανάστασης, η οποία γρήγορα θα μετατρέπονταν σε σοσιαλιστική. Τον Δεκέμβριο του 1935, το 6ο συνέδριο του κόμματος, ακολουθώντας τις αποφάσεις του 7ου συνεδρίου της Κ.Δ. για την πολιτική των Λαϊκών Μετώπων, έθετε ως στόχο την σύμπραξη με άλλα πολιτικά κόμματα για την αντιμετώπιση των φιλοφασιστικών δυνάμεων στην Ελλάδα, ενισχύοντας τη γραμμή του αστικοδημοκρατικού μετασχηματισμού.
Η στροφή του ΚΚΕ όπως ξεκίνησε από την αρθρογραφία του Ζέβγου επεκτάθηκε και σε άλλα στελέχη που στράφηκαν κυρίως ενάντια στον Κορδάτο. Η στροφή αποτυπώθηκε στην αρθρογραφία των κομματικών εντύπων, στον Ριζοσπάστη, στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση, στους Νέους Πρωτοπόρους, ενώ η απήχησή τους έφτανε μέχρι και τα Νεοελληνικά Γράμματα της μεταξικής περιόδου. Στα αφιερώματά τους αποτυπώνονταν οι νέες προσεγγίσεις για τον «προδομένο λαό», αλλά και η πινακοθήκη των ηρώων της Επανάστασης με βάση τις νέες προκείμενες. Επρόκειτο για έναν νέο δρόμο που άνοιγε για την αντιμετώπιση της Επανάστασης, αυτό που ο Φίλιππος Ηλιού ονόμασε «λαϊκιστική» εκδοχή, η οποία επρόκειτο να κυριαρχήσει τα επόμενα χρόνια μέσα και από την καταλυτική εμπειρία του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η εμπειρία αυτή θα μετέτρεπε τη συζήτηση για την Επανάσταση του 1821 από μια κομματική υπόθεση σε παράγοντα έμπνευσης και συσπείρωσης για την εαμική Αντίσταση.
Ι.Κ. Κορδάτου, Η κοινωνική σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, Φιλοσοφική και Κοινωνιολογική Βιβλιοθήκη του Γ.Ι. Βασιλείου, Αθήναι 1924 (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)
Ι.Κ. Κορδάτου, Η κοινωνική σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, β΄ έκδοση διορθωμένη, Φιλοσοφική και Κοινωνιολογική Βιβλιοθήκη του Γ.Ι. Βασιλείου, Αθήναι 1927 (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)
Γιάνη Κ. Κορδάτου, Η Επανάσταση της Θεσσαλομαγνησίας στο 1821, Εκδοτικός Οίκος Πινδάρου Α. Παπαγεωργιάδου, Αθήνα 1930 (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)
Κώστας Απέκας, «Τα εκατόχρονα της Ανεξαρτησίας στο φως του Μαρξισμού: Η Εκκλησία και η Επανάσταση του 1821» (2 μέρη), Σοσιαλιστική Επιθεώρηση, μηνιαίο περιοδικό του Σοσιαλιστικού Κόμματος, τ. 5, 5/1933 και τ. 6, 6/1933 (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)
Λάμπρος Χλωμός, «Ο θάνατος του Ρήγα», Σοσιαλιστική Επιθεώρηση, μηνιαίο περιοδικό του Σοσιαλιστικού Κόμματος, τ. 6, 6/1933 (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)
Γιάννης Κ. Κορδάτος, «Ο πραγματικός Κοραής (1748-1833)», Νέα Επιθεώρηση, δελτίο κριτικής και πληροφοριών, φ. 1/16, 6/1933 (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)
Γ. Ζεύγος, «Ο Γ. Κορδάτος σαν ιστορικός της επανάστασης του 1821», Κομμουνιστική Επιθεώρηση, δεκαπενθήμερο οικονομικο-πολιτικό όργανο της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ελλάδος (Ελληνικό Τμήμα της Κομμουνιστικής Διεθνούς), τ. 21/94, 1/11/1933 (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)
Γ. Ζεύγος, «Η απάντηση του “μαρξιστή” της μπουρζουαζίας», Κομμουνιστική Επιθεώρηση, δεκαπενθήμερο οικονομικο-πολιτικό όργανο της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ελλάδος (Ελληνικό Τμήμα της Κομμουνιστικής Διεθνούς), τ. 2/99, 15/1/1934 (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)
Α. Λουκίδης, «Η ανάσταση των παλιών ιδανικών στη συνείδηση των νέων ανθρώπων», Νέοι Πρωτοπόροι, φ. 3, 3/1934 (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)
«Κληρονόμοι και συνεχιστές των δημοκρατικών επαναστατικών παραδόσεων του τόπου», Κομμουνιστική Επιθεώρηση, δεκαπενθήμερο οικονομικο-πολιτικό όργανο της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ελλάδος (Ελληνικό Τμήμα της Κομμουνιστικής Διεθνούς), τ. 13, 15/1/1935 (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)
Νέοι Πρωτοπόροι, ομαδική προσπάθεια, μηνιάτικο όργανο των πρωτοπόρων της Ελλάδας, φ. 3, 3/1935 [Αφιέρωμα στο 1821] (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)
«1821-1936», Ριζοσπάστης, 25/3/1936 [Αφιέρωμα στο 1821]
Νέοι Πρωτοπόροι, ομαδική προσπάθεια, μηνιάτικο όργανο των πρωτοπόρων της Ελλάδας, φ. 3, 3/1936 [Αφιέρωμα στο 1821] (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)
Α. Μινωτής, «Θρύλοι και ιστορική πραγματικότητα: Οι Μαυρομιχαλαίοι και η Επανάσταση του ’21», Νέοι Πρωτοπόροι, φ. 7, 7/1936 (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)
Νεοελληνικά Γράμματα, εβδομαδιαία φιλολογική, καλλιτεχνική, επιστημονική εφημερίδα, 26/3/1938 [Αφιέρωμα στο 1821] (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)
Νεοελληνικά Γράμματα, εβδομαδιαία φιλολογική, καλλιτεχνική, επιστημονική εφημερίδα, 25/3/1939 [Αφιέρωμα στο 1821] (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)