Ιωάννα Βόγλη, ιστορικός, συνεργάτης ΑΣΚΙ
«[Η Επανάστασις της 21ης Απριλίου] υπογορεύθη από την διπλήν ανάγκην, να διαφυλαχθή η κληρονομιά του 1821 και να παρασχεθούν εις το ελληνικόν Έθνος αι δυνατότητες, όπως εισέλθη εις την μεγάλην λεωφόρον της προόδου και συνεχίση την υψηλήν αποστολήν του εντός της κοινωνίας των εθνών».
Το μήνυμα του δικτάτορα Γεωργίου Παπαδόπουλου για την επέτειο της 25ης Μαρτίου 1968 συνέδεε το ηρωικό παρελθόν του έθνους με ένα επίσης ηρωικό μέλλον· συνέδεε δύο «επαναστάσεις». Οι συνταγματάρχες όπως και οι αγωνιστές του 1821 πολεμούσαν για την πατρίδα, τη θρησκεία και τα εθνικά ιδανικά, όπως αποτυπωνόταν άλλωστε και στο κεντρικό τους σύνθημα «Ελλάς-Ελλήνων-Χριστιανών».
Μέσα από τον εορτασμό των εθνικών επετείων οι πραξικοπηματίες επιχείρησαν να αντλήσουν νομιμοποίηση, παρουσιάζοντας τον εαυτό τους ως συνέχεια των αγωνιστών του ’21 και των ηρώων του Αλβανικού Έπους. Ο εορτασμός των 150 χρόνων από την Επανάσταση του 1821 στο Καλλιμάρμαρο το 1971 αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα: μέσα από ένα συνονθύλευμα αναπαραστάσεων, η αρχαία Ελλάδα συνδεόταν με την αγωνιστικότητα των ηρώων της Επανάστασης του 1821, τον πατριωτισμό και την αυτοθυσία των στρατιωτών του 1940. Το έθνος αντιμετωπιζόταν ως μία ολότητα ηρωικών στιγμών με συνεκτική ύλη την ελληνικότητα και επίκεντρο τον στρατό, στο πλαίσιο μιας αδιάσπαστης συνέχειας.
Στον αντίποδα, οι αντιδικτατορικές οργανώσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, καθώς και τα κόμματα που προέκυψαν από τη διάσπαση του ΄68 (το ΚΚΕ και το ΚΚΕ εσωτερικού), αλλά και οι νέες συσσωματώσεις της «επαναστατικής Αριστεράς», αξιοποίησαν με τον δικό τους τρόπο τα «διδάγματα» και τους συμβολισμούς του 1821. Στο πάνθεον των ηρώων του ’21 και των ανταρτών του ΕΛΑΣ που πολέμησαν κατά του τουρκικού ζυγού και της ναζιστικής και φασιστικής κατοχής, εντάσσονταν και οι αγωνιστές κατά της χούντας. Ο αγώνας ενάντια στο δικτατορικό καθεστώς ήταν για τους φορείς του η συνέχεια των μεγάλων λαϊκών αγώνων του παρελθόντος ενάντια σε ξένα, «ξενοκίνητα», απολυταρχικά ή φασιστικά καθεστώτα.
Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι μία από τις πρώτες –τον Δεκέμβριο του ΄67– και μεγαλύτερες αντιδικτατορικές οργανώσεις, η οποία αργότερα συνδέθηκε με το ΚΚΕ εσωτερικού, ονομάστηκε «Ρήγας Φεραίος» και η εφημερίδα της «Θούριος». Για το ΚΚΕ εσωτερικού η Επανάσταση συνδεόταν άρρηκτα με τη δημοκρατία. Ο γραμματέας του κόμματος Μπάμπης Δρακόπουλος στην απολογία του στο Εφετείο το 1972, ανέφερε:
«Ο λαός μας αναζήτησε σταθερά μόνο τη δημοκρατία, γι’ αυτήν μόνο πάλεψε προσπαθώντας κάθε φορά και ανάλογα με τις συνθήκες να της προσδώσει όλο και ευρύτερο χαρακτήρα. Τα απολυταρχικά, δικτατορικά και γενικά αντιδημοκρατικά καθεστώρα, που εμφανίστηκαν στη νεώτερη ιστορία: είτε των Βαυαρών, είτε της απολυταρχίας του Όθωνα, είτε του Πάγκαλου, είτε της 4ης Αυγούστου, είτε το σημερινό – ήταν πάντα ξένα προς το λαό, που τ’ αντιμετώπισε με απόλυτη εχθρότητα».
Με διαφορετικές αποχρώσεις και τονικότητες, το ΚΚΕ και ένα μεγάλο τμήμα της ριζοσπαστικής Αριστεράς «διάβαζαν» το ’21 με μαρξιστικούς-λενινιστικούς όρους. Στόχος της επανάστασης στο παρελθόν και, κατά συνέπεια, στο παρόν ήταν η συνολική ανατροπή της καθεστηκύιας τάξης και η εγκαθίδρυση της λαϊκής εξουσίας. Ο αγώνας ποτέ δεν ήταν μόνο εθνικοαπελευρωτικός. Όπως υποστήριζαν, ήταν και είναι λαϊκός και αντιιμπεριαλιστικός· οι αγρότες τότε, το εργατικό προλεταριάτο τώρα· ενάντια στην Ιερά Συμμαχία τότε, ενάντια στις ξένες δυνάμεις που στηρίζουν τη χούντα τώρα.
Παράλληλα, στο εξωτερικό η επέτειος του 1821 αποτέλεσε την αφορμή για να αναδειχθεί ο αντιδικτατορικός αγώνας στην Ελλάδα και η ανάγκη στήριξής του. Τα διακυβεύματα του ’21 –ελευθερία και αυτοδιάθεση σε συνδυασμό με τη δημοκρατία– παρέμεναν επίκαιρα. Ο φιλελληνισμός, ο οποίος διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην επιτυχία της Επανάστασης, αποτελούσε παράδειγμα για την κινητοποίηση της διεθνούς κοινής γνώμης εναντίον της χούντας. Οι αντιδικτατορικές επιτροπές και οργανώσεις, οι οποίες δημιουργήθηκαν σε κάθε χώρα όπου ζούσαν Έλληνες, ανέλαβαν την οργάνωση της στήριξης του αντιδικτατορικού αγώνα. Από τις ΗΠΑ και τον Καναδά, με την οργάνωση «Μακρυγιάννης», μέχρι την Ιταλία, τη Δυτική Γερμανία και τη Σουηδία.
Το 1821 αποτέλεσε κεντρική αναφορά στον δημόσιο λόγο, καθώς και στις πολιτικές και ιδεολογικές επεξεργασίες της εποχής. Όπως συνέβη και σε άλλες ταραχώδεις περιόδους της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, έτσι και στη διάρκεια του αντιδικτατορικού αγώνα οι πρωταγωνιστές του ανέτρεξαν στο παρελθόν –τόσο στο ’21 όσο και στην Εθνική Αντίσταση– για να αντλήσουν παραδείγματα και διδάγματα. Αναζητώντας, εντέλει, την κινητήρια δύναμη για δράση ενάντια στον αυταρχισμό και την ανελευθερία του καθεστώτος.
Εισήγηση της ΕΠΕΣ στην παρισινή συγκέντρωση για την επέτειο της επανάστασης του 1821, περ. Πορεία, τχ. 8 (4-6/1968)
Αφιέρωμα στο 1821 του περ. Έξοδος, το οποίο εκδιδόταν στο Παρίσι, τχ. 3 (3/1971)
Έκκληση του Κεντρικού Συμβουλίου των Ελληνικών Αντιδικτατορικών Επιτροπών στο εξωτερικό, περ. Zeta, Μόντρεαλ, τχ. 1 (3/1971)
Άρθρο για τον Μακρυγιάννη, περ. Eleutheria, τχ. 12 (3/1971)
Άρθρο του Γ. Φλογαΐνη στο περ. Νέα Πορεία, τχ. 9 (4/1971)
Άρθρο του περ. Νέα Φρουρά, το οποίο εκδιδόταν στις Φυλακές Κορυδαλλού, χ. άρ. (7-8/1971)
Άρθρο του Θανάση Παπαδόπουλου στο περ. Η Συνέχεια, τχ. 6 (8/1973)