Πολιτικές χρήσεις και ιστοριογραφικές οπτικές

Στην περίπτωση της Επανάστασης του 1821 και της Αριστεράς έχουμε μια ξεχωριστή συνάντηση της πολιτικής με την ιστοριογραφία, μια περίπτωση όπου το αίτημα της πολιτικής και κοινωνικής αλλαγής συνδέθηκε με το ζητούμενο της ιστοριογραφικής ανανέωσης, των νέων προσεγγίσεων. Σε όλο τον 20ό αιώνα οι ιστοριογραφικές αναγνώσεις για το 1821, που ενεγράφησαν στο χώρο της Αριστεράς, ευθύνονται για την παραγωγή ενός κρίσιμου αριθμού κειμένων, που δημιούργησαν μια νέα εικόνα της Επανάστασης, τόσο τα ίδια όσο και οι αντιδράσεις που προκάλεσαν. Η έκδοση του βιβλίου του Γιάνη Κορδάτου Η κοινωνική σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821 (1924) σηματοδότησε, με την προβολή του κοινωνικού-ταξικού στοιχείου, τη διάρρηξη της μονοκρατορίας της εθνικής ιστορίας. Το βιβλίο συνδέθηκε με το πέρασμα της ελληνικής ιστοριογραφίας στον 20ό αιώνα, σε μια νέα εποχή συγκρούσεων και εντάσεων με επίκεντρο τον μαρξισμό.

Μέσα από τις αναγνώσεις του 1821, οι πρώτοι Έλληνες μαρξιστές ιστορικοί, όπως ο Γεώργιος Σκληρός, ο Γ. Κορδάτος, ο Σεραφείμ Μάξιμος, μετέφεραν τον ιστορικό υλισμό και την ταξική ανάλυση στην ελληνική ιστορία, συγκροτώντας ένα νέο εννοιολογικό οπλοστάσιο. Το πρωτοπόρο έργο του Σ. Μάξιμου για την ελληνική ναυτιλία και το εμπόριο και στη συνέχεια οι ρηξικέλευθες ιστορικές προσεγγίσεις του Νίκου Σβορώνου έφεραν επίμονα την οικονομική διάσταση στη σχετική συζήτηση, επικεντρωμένες στο βασικό ερώτημα της δημιουργίας της αστικής τάξης στην Ελλάδα. Η ανάδειξη της έννοιας του «λαού» στο ιστορικό έργο στελεχών του Κομμουνιστικού Κόμματος, όπως ο Γιάννης Ζέβγος  και ο Γιώργης Λαμπρινός δημιούργησε μια νέα «εθνικολαϊκή» προσέγγιση που πρωταγωνίστησε σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο στην μεταπολεμική αριστερή ιστοριογραφία αλλά και ευρύτερα στη δημόσια ιστορία έως και σήμερα. 

Από τη δεκαετία του ΄60 και μετά μια νεότερη γενιά ιστορικών που συνδέθηκαν πολιτικά με την Αριστερά προχώρησε σε μια σειρά καινοτόμων επιστημονικών προσεγγίσεων γύρω από την περίοδο πριν τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους. Ιστορικοί, όπως ο Σπύρος Ασδραχάς, ο Φίλιππος Ηλιού, ο Βασίλης Κρεμμυδάς, ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος στάθηκαν κριτικοί απέναντι στις προηγούμενες αριστερές αναγνώσεις («ιδεολογική χρήση της ιστορίας»), και μελέτησαν την Επανάσταση στο πλαίσιο ευρύτερων χρονικών και γεωγραφικών πλαισίων. Μέσα από τη δική τους ματιά επηρεασμένη έντονα από την ιστοριογραφία των Annales και τον μαρξισμό, αμφισβήτησαν την εθνική ιστοριογραφία και αναφέρθηκαν στους πολλαπλούς ιδεολογικούς, κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες που στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οδήγησαν στην επαναστατική δεκαετία του ΄20.

Εάν από τη μια μεριά, οι αριστερές αναγνώσεις του 1821 ανανέωσαν καθοριστικά τη σχετική βιβλιογραφία, από την άλλη πλευρά, αποτέλεσαν κρίσιμο στοιχείο της ταυτότητας και της στοχοθεσίας της ελληνικής Αριστεράς, συνομίλησαν με τις πολιτικές διαδρομές της στο χρόνο. Άλλωστε, η ελληνική είναι από εκείνες  τις περιπτώσεις, όπως οι ΗΠΑ και η Γαλλία, όπου η συγκρότηση του εθνικού κράτους συνδέθηκε με μια επανάσταση, νομιμοποιώντας τη συμμετοχή του λαϊκού στοιχείου. Η αποδοχή που γνώρισαν σχήματα, όπως εκείνο του αντιστασιακού χαρακτήρα του ελληνικού λαού από τον Νίκο Σβορώνο, συνδεόταν με την αναγνώριση της εθνικής συνέχειας, αλλά σε μια αριστερή προοπτική, η οποία βασιζόταν στην επαναστατική παράδοση ως μέρος της ευρύτερης πολιτικής κουλτούρας των Νεοελλήνων.

Το έργο των Ελλήνων μαρξιστών ιστορικών συμπλέχθηκε με την πολιτική τους δράση, ενώ ένα σημαντικό τμήμα της διάχυσης του επιτεύχθηκε μέσω κομματικών μηχανισμών και εντύπων. Η μεσοπολεμική συζήτηση για τον χαρακτήρα της Επανάστασης του 1821 σε συνδυασμό με την μετεξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού και τη θεωρία των σταδίων αφορούσε στην πραγματικότητα την χάραξη της στρατηγικής για την κατάληψη της εξουσίας από το Κομμουνιστικό Κόμμα. Η ανάδειξη του λαού  από τον Γιάννη Ζέβγο ως βασικού πρωταγωνιστή της Επανάστασης συνδεόταν με τα λαϊκά μεσοπολεμικά μέτωπα, αλλά και στη συνέχεια με τον χαρακτήρα και τη φυσιογνωμία της Εθνικής Αντίστασης.

Οι αναφορές στον εμφύλιο του 1824-1825 στα χρόνια 1946-1949 αιτιολογούσαν τις πολιτικές αλλά και την ευρύτερη στάση του ΚΚΕ τη συγκεκριμένη περίοδο. Εάν οι εμφύλιες διαμάχες του ΄21 είχαν υποβαθμιστεί στο πλαίσιο του κοινού αντιφασιστικού αγώνα, επέστρεφαν, στο πλαίσιο μιας νέας συγκυρίας, ως νομιμοποίηση της αέναης πάλης του λαού ενάντια στους εγχώριους δυνάστες τους και τους εξωτερικούς συμμάχους τους. Η μεταπολεμική αναθεώρηση των ιστορικών αντιλήψεων για το 1821 από το Κομμουνιστικό Κόμμα αιτιολογούνταν από τις καινούργιες πραγματικότητες στη χώρα αλλά και τις σοβιετικές αναλύσεις για την έννοια της επανάστασης. Οι εξιδανικευτικές σχεδόν θέσεις αριστερών ιστορικών για τη  θετική στάση της Ρωσίας απέναντι στην Επανάσταση συνδέονταν άμεσα με τη σχέση της κομμουνιστικής Αριστεράς με τη Σοβιετική Ένωση. 

Μνήμη και γενεαλογία

Η πρόσληψη των νέων αναγνώσεων για την Επανάσταση αποτέλεσε καθοριστικό στοιχείο για τη συγκρότηση της ταυτότητας των αριστερών πολιτών. Η έμφαση στον κοινωνικό της χαρακτήρα, η ταξική διάστασή της, η αναδιάταξη και ο εμπλουτισμός της πινακοθήκης των ηρώων της αποτέλεσαν, ιδιαίτερα στον Μεσοπόλεμο, κρίσιμα διαφοροποιητικά στοιχεία για όσους συμμετείχαν στο κομμουνιστικό κίνημα. Στη δεκαετία του ΄40 και στα μετεμφυλιακά χρόνια η αναφορά στην Επανάσταση αποτέλεσε το βασικό στοιχείο της δημιουργίας μιας ηρωικής γενεαλογίας από τους κλέφτες στους αντάρτες, αλλά και παρήγορο στήριγμα για τις διώξεις και τη δύστηνη μοίρα των αγωνιστών της εαμικής Αντίστασης Η αναφορά στην κοινή μοίρα των αγωνιστών του ΄21 και της Αντίστασης αποτέλεσε κοινό τόπο στις εκκλήσεις της Αριστεράς που ζητούσε την απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων της περιόδου.

Έργα όπως του Κορδάτου ή του Γιώργου Βαλέτα, με διαφορετικούς τρόπους το καθένα αναδείχθηκαν όχι μόνο σε πεδία αναφοράς για διαμάχες που συζητούσαν το χθες και στην πραγματικότητα αφορούσαν το σήμερα, αλλά μεταβλήθηκαν και σε ορόσημα για τη συγκρότηση της συλλογικής μνήμης και τη σφυρηλάτηση δεσμών ανάμεσα στους ηττημένους του Εμφυλίου στη διχασμένη ελληνική μεταπολεμική κοινωνία.

Εάν ο Μακρυγιάννης στη δεκαετία του ΄60 συνδέθηκε με τις διαδηλώσεις για το 1-1-4, στη διάρκεια της δικτατορίας έγινε όνομα αντιδικτατορικής οργάνωσης στον μακρινό Καναδά (Πανελλήνιος ∆ηµοκρατικός Σύνδεσµος Καναδά «Μακρυγιάννης»). Στη Μεταπολίτευση ο Μακρυγιάννης μαζί με την 3η Σεπτέμβρη του 1843 αποτέλεσαν ορόσημα για το ΠΑΣΟΚ, μια νέα πολιτική δύναμη που αναζητούσε τον σοσιαλισμό, ενώ παράλληλα ο «μακρυγιαννισμός», μια στάση νοοτροπίας και ζωής που εκκινούσε από τις σεφερικές θεωρήσεις του ήρωα, κατέκτησε μια σημαντική θέση στην αριστερή κουλτούρα.

Το ’21 δεν ήταν όμως μόνο ιστοριογραφικές αναγνώσεις ή πολιτικά κείμενα.
Ήταν η ίδια η παράδοσή του όπως επιβίωνε κυρίως στους αγροτικούς πληθυσμούς, οι οποίοι θέλησαν στα χρόνια της Αντίστασης να υιοθετήσουν ως ψευδώνυμα ονόματα αγωνιστών ή να τραγουδήσουν κλέφτικα τραγούδια, που άλλαζαν τους στίχους τους για να χρησιμοποιηθούν στη νέα «κλεφτουριά». Ήταν ο σταθμός σε μια γενεαλογία που φώτιζε με διαφορετικό τρόπο το εθνικό παρελθόν: από τους Σαλαμινομάχους, στους Ιερολοχίτες και τέλος στους Επονίτες αλλά και τους δεσμώτες του μετεμφυλιακού κράτους.  Ήταν οι εορτασμοί της 25ης Μαρτίου που απλώθηκαν στο χώρο και στο χρόνο με βάση τις διαδρομές ζωής των Ελλήνων αριστερών. Από την κατακτημένη Αθήνα όταν οι εορτασμοί της εθνικής επετείου από το ΕΑΜ μεταβάλλονταν σε αιματηρές διαδηλώσεις, στην Ελεύθερη Ελλάδα, στο βουνό, στις Κορυσχάδες, στις εξορίες, στις φυλακές, στην πολιτική προσφυγιά εκεί όπου οι τελετές της μνήμης υπήρξαν καθοριστικά στοιχεία για να «μείνουν Έλληνες» όσοι και όσες συμμετείχαν. 

Και βέβαια ήταν τα λογοτεχνικά κείμενα, τα θεατρικά έργα, τα αντάρτικα τραγούδια στα οποία χρησιμοποιήθηκε ως πρώτη ύλη το 1821, ανακαλώντας μια γνωστή παράδοση που όμως τώρα έπαιρνε μια άλλη διάσταση συνδεδεμένη με τους εθνικούς και κοινωνικούς αγώνες. Κείμενα, θεατρικά έργα, τραγούδια που εμψύχωναν, ενέπνεαν, ενίσχυαν συλλογικούς δεσμούς και αναφορές. Ανήκαν όλα αυτά μόνο στην Αριστερά ή η επίκληση του 1821 υπήρξε αποκλειστικά προνόμιό της; Προφανέστατα όχι. Στην περίπτωσή της όμως συνδέονταν με πολύ έντονο τρόπο, με το αίτημα για ένα δικαιότερο και καλύτερο αύριο, με τη διεκδίκηση της πολιτικής και κοινωνικής αναγνώρισης.