Στάθης Παυλόπουλος, ιστορικός, επιστημονικός συνεργάτης ΑΣΚΙ
Οι δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα συνιστούν μια περίοδο έντονων ιδεολογικών και πολιτικών διεργασιών στους κόλπους του ελληνικού σοσιαλιστικού κινήματος. Οι σοσιαλιστικές ιδέες του 19ου αιώνα, με βασικούς εκφραστές τους τον Πλάτωνα Δρακούλη και τον Σταύρο Καλλέργη, μετασχηματίζονται σε συλλογικά σχήματα που με τη σειρά τους διασυνδέονται με τις νέες κοινωνικές προκλήσεις του καινούργιου αιώνα.
Ο μετασχηματισμός αυτός συντελείται σε μια εποχή με πολλαπλές προκλήσεις, τομές και μεταβάσεις για το ελληνικό κράτος. Το εθνικό ζήτημα παραμένει ακόμη ανοιχτό, μεταφέροντας τις ιδεολογικές κληρονομιές του 19ου αιώνα και της Μεγάλης Ιδέας, η οποία από το 1897 εισέρχεται στην πιο επιθετική και νικηφόρα για τα εδαφικά όρια, φάση της. Η ενσωμάτωση του εθνικού ζητήματος, και δη της γενεσιουργού πράξης του, της Επανάστασης του 1821, αποδεικνύεται μια εξαιρετικά σύνθετη διαδικασία στην σκέψη και τον λόγο των σοσιαλιστών της περιόδου. Το εγχείρημα της προσέγγισης, ερμηνείας και ενσωμάτωσης του 1821 στα σχετικά κείμενα, συχνά προκαλεί αμηχανίες, αντιφάσεις και αυτοαναιρέσεις, κάποτε όμως γονιμοποιεί νέα ερμηνευτικά σχήματα που έμελλε να τροφοδοτήσουν την αριστερή φιλολογία των επόμενων δεκαετιών.
Το νήμα αυτών των προσεγγίσεων, η προσπάθεια δηλαδή να «παντρευτεί» το εθνικό με το κοινωνικό ζήτημα, πρέπει να αναζητηθεί αρχικώς στην σκέψη του Πλάτωνα Δρακούλη, ενός κοσμοπολίτη διανοητή, του οποίου η σκέψη είχε διαμορφωθεί κυρίως στον 19ο αιώνα. Παραχωρώντας τρεις ιστοριογραφικού χαρακτήρα διαλέξεις στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης τον Ιούνιο του 1897, ο Δρακούλης ερμήνευε τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό ως διαδικασία κοινωνικής αλλαγής, τονίζοντας τον πρωταγωνιστικό ρόλο «της τάξης των διδασκάλων» του Γένους στην ιδεολογική προπαρασκευή της Επανάστασης, αποδίδοντας εμβληματική θέση στον Αδαμάντιο Κοραή: «Koraes the greatest of them»· χωρίς ωστόσο να παραλείπει τις συμβολές του «πρωτομάρτυρα» Ρήγα, του Αθανάσιου Ψαλλίδα, των Δημητριέων κ.ά., αναγνωρίζοντας παράλληλα την καθοριστική επίδραση του κλέφτικου τραγουδιού στην διαμόρφωση εθνικής συνείδησης. Την οπτική του συμπλήρωνε η ανάδειξη της καθοριστικής συνδρομής του φιλελληνικού κινήματος και το ορόσημο της ναυμαχίας του Ναυαρίνου, για την ελληνική υπόθεση.
Η προσέγγιση του Δρακούλη θα συμπληρωνόταν μερικά χρόνια αργότερα, στα 1907, μέσα από το περιοδικό Έρευνα που εξέδιδε ο ίδιος. Αυτή τη φορά έθετε μια πιο ελληνοκεντρική οπτική που παρουσίαζε ένα περιούσιο ιστορικά ελληνικό έθνος, αποπνέοντας όμως μια αίσθηση ματαίωσης για την πορεία του από το 1821 κι εξής. Την ίδια εποχή, μακράν όμως της λόγιας ερμηνείας του Δρακούλη, ο σοσιαλιστικός Τύπος, προεξάρχοντος του Εργάτη του Βόλου, υιοθετώντας τα ηρωικά μοτίβα του 1821 προσκαλούσε τους Έλληνες εργάτες να κυματίσουν την κόκκινη σημαία σε ένα νέο εθνικό εγερτήριο· αυτή την φορά όμως κατά της εγχώριας πλουτοκρατίας που καταδυνάστευε τον εργαζόμενο λαό, όπως οι Οθωμανοί τους ραγιάδες:
«Ενωθήτε σε συνάφια σε συλλόγους, μ’ ένα σκοπό ιδανικό και μεγάλο το ξεσκλάβωμά σας, το ξεσκλάβωμα της πατρίδας απ’ τη σημερινή απαίσια τυραννία».
Τα μοτίβα του 1821, συνταιριασμένα με την εκφορά του μαχητικού δημοτικισμού διέτρεχαν πολλαπλώς την αρθρογραφία του εντύπου. Μοτίβα ανάλογα, ερμηνευμένα όμως σε μια εκδοχή πιο βαλκανική και οικουμενική -όπως τα σχέδια του Ρήγα- αναπαρήγαγε και ανασημασιοδοτούσε η εφημερίδα Εργάτης της Σμύρνης του Μεχμέτ Μετζδέτ. Αυτοδικαίως λοιπόν, ο νεκρός πολεμιστής του Μακεδονικού Αγώνα, Σαράντος Αγαπηνός (Τέλλος Άγρας) αναβαπτιζόταν σε «Νέο Διάκο» από τον αρθρογράφο Μιχαήλ Ροδάκη. Για την εφημερίδα Κοινωνισμός του 1910, το 1821 αποτέλεσε «κοινωνική επανάσταση», χαρακτήρας όμως που σύμφωνα με την εφημερίδα, αλλοιώθηκε από τις πολιτικές στοχεύσεις των κυβερνήσεων του ελληνικού κράτους.
Εντούτοις, το πιο επεξεργασμένο ερμηνευτικό σχήμα για το 1821, προάγγελος της μαρξιστικής ιστοριογραφικής παραγωγής που θα ακολουθούσε στις δεκαετίες του ’20 και του ‘30, θα διατυπωνόταν από τον Γεώργιο Σκληρό, μέσα από τις σελίδες του Κοινωνικού μας ζητήματος (1907). Ο Σκληρός σε μια διαδικασία εξελικτικής ερμηνείας του παρόντος του, έθετε το 1821 ως το ορόσημο για την ανάδυση του ελληνικού αστισμού καταλήγοντας ότι:
«…κατά βάθος ήτο αστική επανάστασις προκληθείσα υπό της πρωτοφανούς οικονομικής ευεξίας των έσω και έξω αστικών στοιχείων, της αφυπνίσεως του εθνικού φρονήματος ιδίως εις τας ανεπτυγμένας αστικάς τάξεις και τους λογίους του έθνους».
Το σχήμα του ωστόσο, θα εμπλουτιζόταν σημαντικά στα 1919, μέσα από το έργο Τα Σύγχρονα προβλήματα του ελληνισμού, όπου ο Σκληρός διατύπωνε μια πιο ενδελεχή ερμηνεία της κοινωνικής διαστρωμάτωσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, των αιτίων και των προϋποθέσεων που πληρούσε το ελληνικό Γένος για τον ξεσηκωμό του. Ο Σκληρός προχωρούσε σε μία ακόμη καινοτόμα προσέγγιση, εισφέροντας, μέσα από μια κοινωνιολογική και ψυχαναλίζουσα προσέγγιση της Ιστορίας, μια τυπολογία των επαναστατημένων και της μετέπειτα πολιτικής συμπεριφοράς τους ανάλογα με τα κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά του τόπου καταγωγής τους. Η τυπολογία αυτή ερμηνευτικά κατέληγε σε μια γενική διαπίστωση της κατίσχυσης της αστικής τάξης στο ελληνικό κράτος του 19ου αιώνα, με επιβιώσεις μάλιστα φεουδαλικών χαρακτηριστικών από το Βυζάντιο, υποδεικνύοντας έτσι τον υπαίτιο της φαυλότητας του καιρού του και τους λόγους για τους οποίους το ελληνικό έθνος δεν συγκροτήθηκε ως κράτος σε μια «Ανατολική Ελβετία». Κυρίως όμως τονίζοντας την ανάγκη για την απαρχή κοινωνικών συγκρούσεων και ταξικής πάλης.
Η ανθολογία της περιόδου συμπληρώνεται με την πιο επικριτική ίσως, ερμηνευτική πρόταση για το 1821, διατυπωμένη στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση του Μαρτίου 1921, από τον Γεώργιο Α. Γεωργιάδη, ιδρυτικό μέλος του ΣΕΚΕ. Υπό την οπτική του Γεωργιάδη, η Επανάσταση αποτέλεσε την ευκαιρία επικυριαρχίας και νομής του πλούτου από την αστική τάξη, εις βάρος του διαρκώς καταπιεζόμενου αγροτικού λαού της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, που στο ελεύθερο κράτος μετασχηματιζόταν από τα εργατικά στρώματα. Παρ’ όλα αυτά, έστω δύσκολα και με πολλαπλές αμφιθυμίες, ο Γεωργιάδης αποδεχόταν την ιστορική αναγκαιότητα της Επανάστασης του 1821, κλείνοντας με το αισιόδοξο μήνυμα ότι η ίδρυση του ΣΕΚΕ και της ΓΣΕΕ αποτελούσαν αναμμένους φάρους για την αρχή του τέλους της εκατονταετούς καταπίεσης του ελληνικού λαού.
Εξώφυλλο της έκδοσης Neohellenic language and literature (1897) όπου δημοσιεύονται οι τρεις διαλέξεις του Πλάτωνα Δρακούλη στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, η σελίδα τίτλου και χωρίο σχετικό με την Ελληνική Επανάσταση του 1821
Αντίγραφο της εφημερίδας Κοινωνισμός, των Πύρρου Γιαννόπουλου-Ηπειρώτη και Ανδρέα Μάρκελλου με απόσπασμα για τους εορτασμούς της 25η Μαρτίου, 26/3/1910
Εξώφυλλο της έκδοσης Τα Σύγχρονα Προβλήματα του Ελληνισμού, του Γεώργιου Σκληρού, Αλεξάνδρεια 1919. Η έκδοση περιλαμβάνει πίνακα με τυπολογία της Ελληνικής Επανάστασης και της πολιτικής συμπεριφοράς των επαναστατημένων
Απόσπασμα από την εφημερίδα Εργατικός Αγών, επίσημου οργάνου του ΣΕΚΕ και της ΓΣΕΕ, με αναδημοσίευση (σε τρεις συνέχειες) τμημάτων από το έργο του Γεωργίου Σκληρού Το κοινωνικό μας ζήτημα, με τίτλο «Η επανάσταση του 1821. Τα αίτια και τ’ αποτελέσματά της», 28/3/1921, 4/4/1921 και 11/4/1921
«Η εθνική επανάστασις του 1821 και ο σοσιαλιστικός αγών», άρθρο του Γ. Α. Γεωργιάδη στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση, αρ. 3, 3/1921